Piątek 19 Kwietnia 2024r. - 110 dz. roku,  Imieniny: Alfa, Leonii, Tytusa

| Strona główna | | Mapa serwisu 

dodano: 25.03.07 - 19:52     Czytano: [3232]

Dział: Zakamarki historii

Ostatni oficer AK

Stanisław Marchewka „Ryba” urodził się 15 listopada 1908 roku w Jeziorku koło ŁomĹźy. Rodzicami jego byli Antoni Marianna z domu Jankowska.

SłuĹźbę wojskową odbył w 18 pal i tam ukończył szkołę podoficerską. W 1939 roku 18 pal stanowił element SGO „Narew” .Stanisław Marchewka walczył w okolicach Ostrowi Mazowieckiej zdobytej przez NiemcĂłw 8 września i tam dostał się do niewoli, uciekł jednak z transportu. SGO „Narew” została ostatecznie rozbita 12 września 1939 roku.

Działalność niepodległościową rozpoczął w 1940 roku. Wspólnie z rodziną Rydzewskich z Jeziorka organizuje podziemie na terenie gminy Drozdowo i zostaje dowódcą miejscowego plutonu.

Przez jego pluton przewinęło się wielu ciekawych ludzi, Był w nim „Wiki - Wickey” Wiktor Surowiecki - kurier na trasie do Wilna aresztowany przez NiemcĂłw i osadzony z więzieniu w ŁomĹźy. Na wolność wydostał się uciekając z więzienia wspĂłlnie z kpt.”Bruzdą”, por.”Lipcem” w nocy 12 stycznia 1943 roku. Pozostał w Obwodzie ŁomĹźyńskim w plutonie „Ryby” aĹź do swojej śmierci w lipcu 1943 roku. Ciekawą postacią był poszukiwany przez NiemcĂłw listem gończym „Wuj” - Ĺźołnierz szaleńczej odwagi. Po pewnym czasie opuścił on struktury Obwodu ŁomĹźyńskiego AK i działał na własną rękę. Zginął w Małym Płocku w zasadzce zorganizowanej przez Gestapo. Na polecenie „Lipca” zostali włączeni do plutonu w ramach „reedukacji” trzej mieszkańcy Olszewa, ktĂłrzy trudnili się rozbojem podszywając się pod AK. Niestety, szansa dana im przez „Lipca” w niczym ich nie zmieniła. Niezdyscyplinowani, stwarzali wiele problemĂłw aĹź w końcu uciekli z plutonu i wrĂłcili do starego zajęcia kradnąc przy okazji najlepszą broń plutonu. Po ich lokalizacji zostali zlikwidowani. Pluton „Ryby” był bardzo aktywny i często wykorzystywany przez dowĂłdztwo Obwodu ŁomĹźyńskiego do wszelkiego rodzaju akcji. Pierwszego lipca 1944 roku zostaje aresztowany przez NiemcĂłw por. JĂłzef Ramotowski „Rawicz” i jego Ĺźona Janina ps.”GraĹźyna” zawiadamia o tym fakcie „Rybę”. Ten wysyła łącznika do „Bruzdy” przebywającego w okolicach Wizny, sam zaś organizuje zasadzkę w lesie Jeziorkowskim na szosie ŁomĹźa - Jedwabne. Prawdopodobnie przygotowania do zasadzki nie uszły uwadze NiemcĂłw i dlatego do przewiezienia trĂłjki aresztowanych Niemcy zorganizowali duĹźe siły. Do Jedwabnego przyjechały trzy ciężarĂłwki własowcĂłw osłaniane przez samochĂłd pancerny. Na domiar złego w czasie przejazdu przez las Jeziorkowski własowcy zauwaĹźyli jakiś ruch w zaroślach, jeden z nich strzelił i kolumna została zatrzymana a spieszeni własowcy penetrowali obrzeĹźe lasu. Jeden z nich przeczołgał się kilka metrĂłw od zaczajonych partyzantĂłw. Z uwagi na przewagę w sile ognia i braku elementu zaskoczenia „Ryba” nie zdecydował się na walkę i „Rawicz” został przewieziony do więzienia w ŁomĹźy a później do obozu koncentracyjnego.

W ramach akcji „Burza” pluton "Ryby" stanowił część zgrupowania kpt.”Lipca” i znalazł się w bazie na „Kościółku”. Prowadzone są akcje zaopatrzeniowe - w czasie jednej z nich plut.”Ryba” porywa landrata Millera. Według opowieści zasłyszanych przez JĂłzefa Ramotowskiego „Rawicza” po negocjacjach Niemcy uwolnili kilkunastu ludzi, a landrat wraz ze swoim współtowarzyszem zostali „podrzuceni” z zawiązanymi oczami na moście w Piątnicy.

Niemcy postanawiają zniszczyć zgrupowanie, „Lipiec” zaś podejmuje decyzję o opuszczeniu bazy - co następuje w pierwszej połowie sierpnia 1944 roku. W czasie wycofywania się plut. „Ryba” atakuje i niszczy stojącą z okolicy GrądĂłw Woniecko kolumnę samochodĂłw ciężarowych. Dochodzi do kontaktu z wojskami sowieckimi. Sowieci żądają poddania się oddziału. „Lipiec” zmienia miejsce postoju oddziału - czyni to w porę, bo stare miejsce zostaje ostrzelane przez artylerię sowiecką - a następnie rozwiązuje oddział.

„Ryba” podobnie jak wielu Ĺźołnierzy ze zgrupowania majora „Bruzdy” i kapitana „Lipca” zostaje ze swoimi ludĹşmi rozbrojony i wcielony do 6 Zapasowego Batalionu 2 Armii Wojska Polskiego, skąd na rozkaz podziemia dezerteruje na początku 1945 roku i kontynuuje walkę w ramach AKO stworzonej 15 lutego 1945 roku rozkazem podpułkownika „Mścisława” - Władysława Liniarskiego komendanta Białostockiego Okręgu Armii Krajowej.

Awansowany do stopnia podporucznika „Ryba” obejmuje funkcję przewodnika walki czynnej Rejonu D AKO - był to odpowiednik funkcji szefa kedywu Inspektoratu ŁomĹźyńskiego AK z przed stycznia 1945 roku. Zostaje teĹź adiutantem majora „Bruzdy”. Do realizacji zadań samoobrony i walki czynnej powołano do istnienia oddział partyzancki poruszający się po terenie Rejonu D. Oddział ten liczył do 40 ludzi, z ktĂłrego wyselekcjonowano kilkuosobową grupę podległą bezpośrednio ppor. ”Rybie” i stanowiącą ochronę osobistą majora „Bruzdy”. Wykonano wiele akcji likwidując dawnych współpracownikĂłw niemieckich i konfidentĂłw „nowej władzy”. Atakowano posterunki milicji i zdobywano broń, dochodziło do starć z NKWD. W styczniu 1945 roku Białymstoku zostaje aresztowana przez NKWD i poddano ciężkim przesłuchaniom Franciszkę Ramotowską „Iskra” łączniczka, sanitariuszka i wielka sympatia „Bruzdy”. Na początku kwietnia 1945 roku „Iskra” została ciężko ranna w czasie prĂłby ucieczki i umieszczona w Szpitalu Garnizonowym w Białymstoku. Major „Bruzda” zdecydował się na prĂłbę jej odbicia. Akcję wykonano bez strat i bez jednego strzału wieczorem 20 kwietnia 1945 roku. Brali w niej udział „Bruzda”, „Ryba” , „Szczedroń” , „Jastrząb” , „Komar” , „Cezar” i „Sokolik”. Ranna „Iskra” została przetransportowana do Jeziorka - rodzinnej miejscowości „Ryby” i tam ją leczono, a następnie umieszczona w Warszawie. Pod koniec kwietnia major „Bruzda” podjął decyzję o ataku na Grajewo. Celem akcji było uwolnienie aresztowanych przez UB Ĺźołnierzy podziemia i oraz sparaliĹźowanie pracy przedstawicieli „władzy ludowej”. Akcję wykonano w nocy z 8 na 9 maja. Ugrupowanie liczące około 200 ludzi zostało podzielone na cztery grupy - pierwsza pod dowĂłdztwem „Ryby” miała zaatakować UBP, druga pod dowĂłdztwem „Wawra” Komendę Powiatową Milicji, trzecia pod dowĂłdztwem „Olszyny” miała blokować komendanturę radziecką, czwarta zaś pod dowĂłdztwem „Dęba” miała blokować drogi dojazdowe do miasta. „Ryba” otoczył budynek swoimi ludĹşmi, ostrzelał go zmasowanym ogniem broni maszynowej a następnie do ataku przystąpiły kilkuosobowe grupy szturmowe, atakując budynek granatami i wdzierając się do środka. Uwolniono około 60 więźniĂłw, zdobyto dokumenty i broń. Cała akcja na Grajewo zakończyła się powodzeniem, a w czasie powrotu rozbrojono jeszcze posterunek milicji w Szczuczynie i zlikwidowano punkt łączności Armii Radzieckiej pod miejscowością Łojki - dokonał tego patrol dowodzony przez „Rybę”.

11 maja major „Bruzda” wraz z ppor.”Rybą” i sześcioosobowym patrolem por.Wojciecha Przybylaka „Łosia” przebywał w lesie koło leśniczĂłwki Drozdowo. Tam dostają wiadomość o aresztowaniu przez grupę operacyjną MO z Warszawy komendanta placĂłwki Wyrzyki „Jałowca”. Zorganizowano zasadzkę na szosie Wizna - ŁomĹźa. W wyniku walki zginęło lub zostało rannych 16 funkcjonariuszy UB-MO, zdobyto całą broń i uwolniono „Jałowca”. Oddział miał tylko jednego lekko rannego.

Był to koniec działalności na terenie łomĹźyńskiego tzw. ”SzturmĂłwki” - specjalnego oddziału powołanego w Warszawie do walki z podziemiem w łomĹźyńskim, a dowodzonego przez kapitana NKWD. Oddział ten liczący około 70 ludzi został skierowany do ŁomĹźy w marcu 1945 roku i w maju tego samego roku po klęsce pod Wyrzykami wycofany do Warszawy.

21 maja sześciu współpracujących z „Rybą” straĹźnikĂłw więzienia w ŁomĹźy rozbraja pozostałych, likwiduje dwĂłch z nich, uwalnia więźniĂłw, rekwiruje broń, pieniądze i zapasy Ĺźywności, niszczy dokumentację więzienną i dołącza do oddziału „Ryby”.

22 maja „Ryba” rozpędza odprawę Gminnej Rady Narodowej i sołtysĂłw z Drozdowie. Rekwiruje akta i pieniądze. Jednocześnie zaostrza się konflikt między AKO i NSZ. Doprowadza to do wzajemnych konfiskat broni, pobić a nawet wykonywania wyrokĂłw śmierci. Patrole ppor. „Ryby” , często dowodzone przez niego osobiście biorą udział w tej bratobĂłjczej walce.

Latem 1945 roku Delegatura Sił Zbrojnych na Kraj zdecydowała o zmianie sposobu walki ze zbrojnej na polityczną. W efekcie podjęto decyzję o „rozładowaniu lasĂłw”. W toku tej akcji rozwiązany został teĹź oddział „Ryby”. Utrzymał on stanowisko szefa samoobrony w nowoorganizujących się strukturach Rejonu ŁomĹźa WiN, ale nowe metody walki nie odpowiadały mu i w styczniu 1946 roku opuścił szeregi konspiracji.

Swoją walkę w strukturach ZWZ, AK, AKO, i WiN zakończył w stopniu podporucznika czasów wojny. Był odznaczony Krzyżem Walecznych i Krzyżem Virtuti Militari V klasy.

Po zerwaniu z konspiracją Stanisław Marchewka decyduje się ułoĹźyć swoje Ĺźycie na nowo, opuszcza łomĹźyńskie i osiedla się w Łodzi. Zostaje kupcem. PrzyjeĹźdĹźa do ŁomĹźy w 1947 roku aby dopełnić obowiązku ustawy amnestyjnej i wraca do Łodzi. W roku 1950 zaczynają ponownie ukrywać się zagroĹźeni aresztowaniem major Jan Tabortowski „Bruzda” i kapitan Stanisław Cieślewski „Lipiec”. Urząd Bezpieczeństwa intensywnie poszukuje sposobu na ich likwidację, trafia rĂłwnieĹź do Stanisława Marchewki.

Nie pozostawiono „Rybie” wielkiego wyboru - albo współpraca z UB i wydanie „Bruzdy” albo aresztowanie ze wszystkimi dalszymi konsekwencjami - przykładĂłw co moĹźe stać się po aresztowaniu w tym okresie czasu nie brakowało. Pod koniec 1952 roku „Ryba” znalazł trzecie rozwiązanie. Pozornie zgodził się na współpracę z UB, otrzymał kryptonim „Rak” i z „błogosławieństwem” UB zaczął poszukiwać kontaktu z „Bruzdą”.

Do spotkania „Bruzdy” z „Rybą” doszło w lipcu 1953 roku u Apolinarego Grabowskiego w Jeziorku. „Ryba” opowiedział „BruĹşdzie” o działaniach podjętych przez UB i wstąpił do grupy w ktĂłrej byli wĂłwczas „Bruzda”, „Zegar” i „Tygrys” - Wacław Dąbrowski a nieco później dołączył do nich Jan Rogiński „Lis”. Grupa powrĂłciła na bagna biebrzańskie i wkrĂłtce opuścił ją „Lis”. We wrześniu 1953 roku dokonano rekwizycji w PGR Ławsko, doszło do wymiany ognia w wyniku ktĂłrej zginął milicjant - funkcjonariusz KPMO z Grajewa. W paĹşdzierniku 1953 dokonano rekwizycji pieniędzy z ambulansu pocztowego. Akcja została przeprowadzona bez strzału i strat w ludziach mimo Ĺźe UB miało informacje o moĹźliwości takiej akcji.

Dzięki wejściu „Ryby” do grupy udało się wybudować kolejną kryjĂłwkę tym razem w Jeziorku tuĹź koło ŁomĹźy, a tym samym poza terenem działania grup operacyjnych poszukujących ukrywających się. UB prowadziło ciągłe rozmowy z rodzinami Wysockiego i Dąbrowskiego prĂłbując przeciągnąć ich na swoją stronę obietnicami amnestii - na razie bez rezultatĂłw.

W sierpniu 1954 roku „Bruzda” zdecydował się na kolejną akcję rekwizycyjną - tym razem na Gminną Kasę Spółdzielczą w Przytułach. Grupa przybyła do Przytuł 23 sierpnia wieczorem. Aby dostać się do kasy naleĹźało zdobyć przechowywane na posterunku milicji klucze. Udali się tam „Bruzda” i „Ryba”. Na posterunku było trzech milicjantĂłw, jeden z nich prĂłbował wyrwać „BruĹşdzie” broń z ręki. Padły strzały w wyniku ktĂłrych ranni zostali wszyscy milicjanci - w tym jeden ciężko i „Bruzda”, ktĂłry ranny w klatkę piersiową upadł przed komisariatem. Pieniądze z kasy spółdzielczej zarekwirowano. Rana „Bruzdy” okazała się bardzo ciężka i na jego własną prośbę został on dobity strzałem z pistoletu przez „Rybę”. „Ryba” myli pościg i melinuje się wspĂłlnie z „Tygrysem” i „Zegą”, „Zegarem” w schronie u Apolinarego Grabowskiego w Jeziorku. Grupa ukrywa się i tylko od czasu do czasu dokonuje akcji rekwizycyjnych pozwalających na dalsze przetrwanie - w grudniu 1954 w Rydzewie, w czerwcu 1955 roku w Okrasinie, w sierpniu 1955 w Ciemnoszyjach i w lutym 1956 roku w Jeziorku. Urząd Bezpieczeństwa nie rezygnuje z moĹźliwości dotarcia do „Tygrysa” i „Zegara”. Obaj zgadzają się wyjść z podziemia pod warunkiem amnestii, ale nie chcą ujawnić miejsca gdzie ukrywa się „Ryba”. Przełom następuje pod koniec lutego 1957 roku. Poprzez „Zdzisławę” t.w.UB udaje się w przybliĹźeniu ustalić miejsce pobytu grupy, a Tadeusz Wysocki „Zegar” dokonuje reszty wskazując funkcjonariuszom UB - kapitanowi Szkudelskiemu i kapitanowi Czaplejewiczowi lokalizację schronu, decyduje się teĹź na udzielenie pomocy przy likwidacji „Ryby’.

Natychmiast rozpoczęto operację. 2 marca „Zegar” powrĂłcił do schronu i pod pozorem choroby Ĺźony doprowadził do wyjścia ze schronu Wacława Dąbrowskiego „Tygrysa”. Natychmiast po odejściu "Tygrysa" zabudowania Grabowskiego zostały otoczone przez 2 kompanię 2 -go batalionu KBW z Grajewa. Pod pozorem wynoszenia gromadzącej się w schronie wody Wysocki wyszedł z kryjĂłwki i zameldował UB Ĺźe w schronie został tylko „Ryba”. Do chlewu, gdzie mieściło się wejście do schronu przedostali się kpt. Franciszek Czapajewicz z jeszcze jednym funkcjonariuszem UB. Zaniepokojony czymś „Ryba” właśnie opuszczał schron i zaczął strzelać do funkcjonariuszy UB ale broń ktĂłrej uĹźywał zacięła się, natomiast Czapajewicz serią z pistoletu maszynowego trafił „Rybę” zabijając go na miejscu. W opowieściach miejscowych krąży inna wersja zdarzeń i śmierci „Ryby” nie przypisuje się Czapajewiczowi.


Postać „Ryby” pasjonowała mnie od dawna. Był kolegą moich rodzicĂłw. Był ostatnim oficerem AK, ktĂłry zginął z bronią w ręku i to aĹź w 1957 roku. DłuĹźej od niego przetrwał tylko „Laluś” na lubelszczyĹşnie zabity przez SB w roku 1963. Często zadawałem sobie pytanie czy musieli zginąć i „Ryba” i „Laluś”. Czy zwycięskiej „władzy ludowej” nie było stać na gest łaski i darowania im ich „przewinień”. Czy naprawdę nie moĹźna było dla nich znaleźć miejsca w "nowym społeczeństwie", a w końcu, czy nie moĹźna było ich „wywalić” za granicę, tak jak to robiono później w roku 1968 i po roku 1981. Stanisław Wałach szef WojewĂłdzkiego Urzędu Bezpieczeństwa z Białymstoku pisze o „Rybie” jako zaciętym wrogu „władzy ludowej”. Jest oczywiste Ĺźe o inną Polskę niĹź Polska Wałacha bił się „Ryba”. Zaakceptował jednak zmiany i prĂłbował ułoĹźyć sobie Ĺźycie wyjeĹźdĹźając do Łodzi. Dopełnił obowiązkĂłw ustawy amnestyjnej. To „władza ludowa” wybrała go sobie na swojego wroga. To „władza ludowa” zapędziła go w sytuację bez wyjścia. Czy ”Ryba” wierzył Ĺźe jakoś z tego wyjdzie ? Moja mama „GraĹźyna” nie miała prawa opuścić łomĹźyńskiego po aresztowaniu mojego ojca „Rawicza”. UB liczyło na to, obserwując ją uda się znaleźć ścieĹźki prowadzące do „Bruzdy” a później i „Ryby”. Rzeczywiście, mimo ogromnego ryzyka taki kontakt istniał i to „Ryba” w czasie spotkania z moją mamą powiedział jej Ĺźe "nie widzi szans na wyjście z więzienia mojego ojca, ale oni wygrają i zabezpieczą przyszłość dzieci „Rawicza". Czy wierzył w to mimo wszystkiego co działo się wokół niego ? Czy była to tylko prĂłba podtrzymania na duchu mojej mamy ? Nie potrafię odpowiedzieć na to pytanie.


Notka ta powstała z wykorzystaniem informacji zawartych w książkach:

„Jeden z wyklętych major Jan Tabortowski „Bruzda”; „Podziemie antykomunistyczne w łomĹźyńskim i grajewskim 1944-1957” Sławomira Poleszaka „ŁomĹźa i powiat łomĹźyński w latach drugiej wojny światowej i trudnych latach powojennych” Czesława Brodzickiego; pamiętnika JĂłzefa Ramotowskiego „Rawicza” oraz materiałów operacyjnych UB zawartych jego w „teczce” ostatnio udostępnionej mi przez IPN.

Janusz Przemysław Ramotowski
now@ on-line

Wersja do druku

• Strona główna
• Powitanie
• Napisz artykuł
• Redakcja
• Działy
• Bannery Kworum
• Współpraca
• Linki
• Kontakt