Wtorek 19 Marca 2024r. - 79 dz. roku,  Imieniny: Aleksandryny, Józefa,

| Strona główna | | Mapa serwisu 

dodano: 14.04.18 - 10:23     Czytano: [2807]

Polskie Wilno 1919 – 1939 (Cz. 1)


Wiadomość wstępna

Na zachodnich obrzeżach od kilku wieków polskiej Wileńszczyzny, na Pojezierzu Wileńskim, przy ujściu Wilejki do Wilii leży Wilno: „Miasto obdarzone przez naturę najpiękniejszymi tworami, miasto hojnie przez sztukę uposażone, miasto potężnych i sławnych dynastii, miasto – siedziby Pani Ostrobramskiej, miasto pochodnia nauki (polskiej), miasto wielkich poetów i wieszczów (polskich), miasto promienistej młodzieży (polskiej), miasto wielekroć obdarte przez najeźdźców, miasto męczenników i bohaterów (polskich)…, miasto wodza narodowego (Józefa Piłsudskiego), miasto litania najwyższych uniesień i wzlotów… trwa na straży i jest ukochanym, miłym i drogim miastem Rzeczypospolitej Polskiej” – pisał Jerzy Remer w książce „Wilno”, wydanej w ramach serii „Cudów Polski” wydawnictwie Rudolfa Wegnera w 1936 roku.

Wilno w granicach Polski
W 1385 roku Królestwo Polskie i Wielkie Księstwo Litewskie zawarły unię w Krewie, w myśl której władca Litwy Jagiełło zobowiązał się przyłączyć do Polski ziemie Litwy i Rusi i wprowadzić katolicyzm na Litwie. Od tej pory i aż do 1793 roku Wilno należało do Polski – do Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Penetracja wpływów językowych i kulturalnych polskich i osiedlanie się Polaków na Litwie i w Wilnie miały charakter naturalny i pokojowy. To głównie przez wyższość kultury polskiej bardzo wielu Litwinów i Rusinów z klasy wyższej (magnateria i szlachta) i średniej (mieszczaństwo) uległo dobrowolnej polonizacji – stało się Polakami. Polacy obecni w Wilnie od XIV w., zaczęli od XVII w. dominować w mieście. Wilno po Warszawie, Krakowie i Lwowie było czwartym najważniejszym miastem w dziejach Polski i narodu polskiego. Dlatego, kiedy w 1915 roku do Wilna wkroczyły wojska niemieckie, ich dowódca, generał hr. Von Pfeil w wydanej do ludności miasta trójjęzycznej: niemiecko-polsko-rosyjskiej odezwie nazwał słusznie Wilno „perłą korony polskiej”. Zwróćmy uwagę na fakt, że odezwa nie była wydana również po litewsku. Bowiem od początków dziejów Wilna, Litwini stanowili w mieście zawsze bardzo małą mniejszość ludności (aż do 1939 r.) i samo miasto do XX w. nie odegrało prawie żadnej roli w historii etnicznego narodu litewskiego. W latach 1915 – grudzień 1918 roku Wilno było pod okupacją niemiecką. Nacjonaliści litewscy z pomocą niemiecką (Niemiec miał zostać królem Litwy!) próbowali bezskutecznie zawładnąć arcypolskim Wilnem, ogłaszając miasto stolicą swego państewka. Pod koniec grudnia 1918 roku do Wilna zbliżały się wojska bolszewickie. W listopadzie 1918 roku odrodziło się państwo polskie po 123-letniej niewoli i Polacy w Wilnie i na Wileńszczyźnie chcieli znaleźć się w granicach wolnej Polski. W Wilnie tworzy się złożona z ochotników z Wilna i okolicy polska „samoobrona wileńska”, która dowodzona przez gen. Władysława Wejtko 29 grudnia 1918 roku weszła w skład Wojska Polskiego. 31 grudnia 1918 roku oddziały samoobrony opanowały Wilno i zorganizowały obronę przed nacierającymi bolszewikami. Mimo zaciętej obrony i bitwie kawaleryjskiej, polskie oddziały ochotnicze zostały wyparte z Wilna w dniu 5 stycznia 1919 roku. Od tego dnia do 19 kwietnia 1919 roku w Wilnie sprawowali władzę bolszewicy. Zapoczątkowało to wojnę polsko-bolszewicką. Wojsko polskie pod osobistym dowództwem Józefa Piłsudskiego odbiły Wilno 19 kwietnia 1919 roku. Tego dnia wojska polskie przez Ostrą Bramę wkraczają do Wilna, witane kwiatami i łzami uniesienia wielotysięcznej masy Polaków. W Wilnie ukonstytuowała się cywilna władza polska (Zarząd Cywilny Ziem Wschodnich). 7 czerwca został utworzony okręg wileński z siedzibą w Wilnie, w skład którego weszły powiaty: wileński, trocki, oszmiański, święciański, lidzki, grodzieński i nowogródzki. Po wznowieniu działań militarnych w 1920 roku podczas wojny z bolszewikami, w lipcu tego roku współpracujące ze sobą wojska bolszewickie i litewskie zaatakowały wojska polskie, co doprowadziło do zajęcia Wilna przez bolszewików. 12 lipca 1920 rząd sowiecki zawarł układ z rządem litewskim na mocy którego m.in. Wilno i Suwalszczyzna miały być oddane Litwie. 6 sierpnia rząd litewski zawarł z sowietami konwencję o przejęciu przez Litwinów Wilna do dnia 1 września. Sowieci zrealizowali to postanowienie dopiero w obliczu klęski po bitwie warszawskiej w połowie sierpnia 1920 roku i uciekając w popłochu przed wojskiem polskim przekazali Wilno Litwinom 27 sierpnia. Wojsko Polskie w pościgu za bolszewikami wyparło Litwinów z Suwalszczyzny, nie można jednak było tego zrobić w przypadku Wilna wskutek błędów polskiej dyplomacji. Minister spraw zagranicznych Eustachy Sapieha zwrócił się bowiem do Ligi Narodów z żądaniem wywarcia presji na Litwinów by ci opuścili Wilno (które przypomnijmy od kwietnia 1919 znajdowało się w Polsce); tym samym jednak umiędzynarodowił kwestię miasta. Piłsudski zdecydował się zatem na inne rozwiązanie problemu. Aby zająć Wilno posunął się do podstępu. Zlecił gen. Lucjanowi Żeligowskiemu, dowódcy Litewsko-Białoruskiej Dywizji Piechoty złożonej z Polaków pochodzących z Wilna i Wileńszczyzny, upozorować „bunt” i zająć Wilno, co nastąpiło 9 października 1920 roku. Walki o Wilno zostały upamiętnione na Grobie Nieznanego Żołnierza w Warszawie, napisem na jednej z tablic w okresie II RP i po 1990 r.: WILNO 19 IV 1919 – 9 X 1920”. W przedwojennym Wilnie gen. Lucjan Żeligowski był żywą legendą. Otaczał go nimb „wyzwoliciela” miasta z rąk Litwinów, cieszył się powszechną sympatią i szacunkiem, a społeczeństwo Wileńszczyzny wybrało go swym posłem na Sejm. Za przywrócenie Wilna Polsce w październiku 1920 gen. Żeligowski otrzymał Honorowe Obywatelstwo miasta stołecznego Warszawy. Z Wilna i okręgu utworzono drugie państwo polskie, tzw. Litwę Środkową ze stolicą w Wilnie. Gen. Żeligowski sprawował władzę zwierzchnią na terenie Litwy Środkowej jako naczelny dowódca wojska, a funkcje rządu objęła powołana przez niego Tymczasowa Komisja Rządząca. 20 lutego 1922 roku Sejm Wileński zdecydowaną większością głosów przyjął uchwałę o włączeniu Litwy Środkowej do Polski (Wikipedia). 15 marca 1923 roku konferencja ambasadorów (organ ententy) w Paryżu uznała przynależność Wilna do Polski. Oznaczało to, że w świetle prawa międzynarodowego Wilno legalnie należało do państwa polskiego. W 1938 roku Litwa otwierając swój konsulat generalny w Wilnie również uznała przynależność Wilna do Polski. 1 września 1939 roku Niemcy napadły na Polskę, a 17 września od wschodu, po uprzednim porozumieniu się z Niemcami, Związek Sowiecki i 19 września Armia Czerwona zajęła Wilno, rozpoczynając sowiecko-litewską okupację miasta, która trwała do 26 kwietnia 1994 roku (zawarcie traktatu polsko-litewskiego). Formalnie Wilno należało do Polski do lutego 1945 roku (konferencja jałtańska), a właściwie do 1994 roku.

Miasto:
Przedwojenne Wilno miało obszar 104 km kw., czyli 10 400 ha, z tego na tereny budowlane przypadało 2 752,43 ha.

Przeprowadzony w 1931 roku powszechny spis ludności wykazał w Wilnie 11 900 budynków mieszkalnych, z tego 26,6% murowanych, a reszta drewnianych, w dużych kamienicach: od 20 do ponad 100 osób mieszkało łącznie 33,5% mieszkańców miasta. 10% budynków w mieście miało kanalizację, 12,4% wodociąg, 39,4% elektryczność, 1% gaz. Z powodu dużej modernizacji Wilna w latach 30. XX w. w 1939 roku wskaźniki te wyglądały dużo lepiej. Inżynier technolog, od 1931 roku dyrektor miejskich wodociągów i kanalizacji i wiceprezydent Wilna Henryk Jensz opracował projekt rozbudowy wodociągów i kanalizacji w Wilnie (wydał drukiem swoją pracę „Wodociągi i kanalizacja m. Wilna”) i hydroelektrowni na rzece Wilii w Wilnie. Zbudowano nowy most na Wilii, główne ulice miasta pokryto asfaltem, trzy miejskie linie autobusowe połączyły przedmieścia miasta z centrum, w którym w latach 30. zaczęto wznosić nowoczesne budynki, głównie użyteczności publicznej. 13 lutego 1939 roku Magistrat miasta Wilna uchwalił „Projekt ogólnego planu zabudowy miasta Wilna i opis techniczny”, mający na celu unowocześnienie miasta.

Wilno było siedzibą władz miasta Wilna – Magistratu m. Wilna, który znajdował się w budynku na ul. Dominikańskiej 2. Prezydentami miasta byli: pierwszy – polityk wileński Witold Abramowicz 1919, prawnik i wileński działacz samorządowy Marian Dziewicki 1919-22, polityk i samorządowiec Witold Bańkowski 1922-27, sędzia, prezes sądu wojewódzkiego w Wilnie Józef Folejewski 1927-32 oraz lekarz i samorządowiec Wiktor Maleszewski 1932-39 (po wkroczeniu Rosjan do Wilna we wrześniu 1939 r. aresztowany, zginął w ZSRR).

Wilno było w okresie październik 1920 – 18 kwietnia 1922 roku stolicą polskiej Litwy Środkowej. Następnie do 20 stycznia 1926 roku terytorium Litwy Środkowej było znane jako Ziemia Wileńska ze stolicą w Wilnie. W jej skład wchodziły: miasto Wilno oraz powiaty: wileński, trocki (oba te powiaty zostały następnie połączone), oszmiański, święciański, trocki i brasławski z dawnej Litwy Środkowej oraz powiaty dziśnieński, duniłowiczowski (od 1926 r. jako postawski) i wilejski przyłączone z województwa nowogródzkiego. Ziemia Wileńska była ostatnim obszarem II RP który otrzymał status województwa. Doszło do tego dopiero 20 stycznia 1926 roku, kiedy zgodnie z ustawą z 22 grudnia 1925 roku przekształcono Ziemię Wileńską w województwo wileńskie. Miało ono obszar 29 011 km kw. i 1005 565 ludności w 1921 roku i 1 276 000 ludności w 1939 roku (Polacy 761 723 - 59,7% ludności, Białorusini 289 675 - 22,7%, Żydzi 108 828 - 8,5%, Litwini 66 838 - 5,2%, Rosjanie i inni 48 875 3,8 %), i dzieliło się na 8 powiatów: brasławski (4218 km², 143 161 ludności, w tym Polacy 93 958 – 65,6%), dziśnieński (3908 km², 159 886 ludności, w tym Polacy 62 282 – 38,95%), mołodeczański (1876 km², 91 285 ludności, w tym Polacy 35 523 – 38,9%), oszmiański (2352 km², 104 612 ludności, w tym Polacy 84 951 – 81,2%), postawski (3114 km², 99 907 ludności, w tym Polacy 47 917 – 47,9%), święciański (4037 km², 136 475 ludności, w tym Polacy 68 441 – 50,2%, Litwini 42 993 – 31,5%), wilejski (3421 km², 131 070 ludności, w tym Polacy 59 477 – 45,4%), wileńsko-trocki (6183 km², 214 472 ludności, w tym Polacy 180 546 – 84,2%, Litwini 16 934 –7,9%. Pierwszym i najbardziej zasłużonym wojewodą wileńskim był Władysław Raczkiewicz (1885-1947 Anglia), prawnik, działacz polityczny, społeczny i wojskowy, adwokat w Mińsku (Białoruś), uczestnik I wojny światowej i walk z bolszewikami (w 1920 r. walczył o polskie Wilno), prezes Naczelnego Polskiego Komitetu Wojskowego w porewolucyjnej Rosji (1917-18), administrator (wojewoda) okręgu mińskiego (1919-20), minister spraw wewnętrznych w czterech rządach II RP (w latach 1921, 1925–1926, i 1935–1936), senator (z list BBWR) i marszałek Senatu III kadencji (1930–1935), delegat rządu RP w Wilnie (1924-25), wojewoda nowogródzki (1921–1924), wileński (1926–1931), krakowski (1935), pomorski (1936–1939), prezes Światowego Związku Polaków z Zagranicy (1934–1939), członek władz Towarzystwa Rozwoju Ziem Wschodnich oraz Kapituły Orderu Odrodzenia Polski, Prezydent RP na uchodźstwie (1939–1947). Zakończył powojenną odbudowę Wilna i Wileńszczyzny i był dobrym administratorem – człowiekiem bardzo mile wspominanym w Wilnie. Gdy w 1930 roku wyjeżdżał z Wilna, by objąć wysokie stanowisko w stolicy, miasto wyprawiło mu pożegnanie iście królewskie, żegnając „swojego” wojewodę.

Poza Urzędem Wojewódzkim Wilno było także siedzibą władz miasta Wilna – Magistratu m. Wilna, powiatu wileńsko-trockiego – Starostwa i Sejmiku Wileńsko-Trockiego oraz Sądu Apelacyjnego, Sądu Okręgowego, Komendy Policji Państwowej, okręgowej Izby Skarbowej, Okręgowej Izby Kontroli Państwa, Okręgu Górniczego, okręgowych władz ubezpieczeń, okręgowego Inspektoratu Pracy, Kuratorium Okręgu Szkolnego Wileńskiego, Inspektoratów Szkolnych, okręgowej Dyrekcji Kolei Państwowych, Dyrekcji Poczt, Telegrafów i Telefonów, Okręgowego Urzędu Miar, Dyrekcji Ceł, Dyrekcji Dróg Wodnych, okręgu ziemskiego i Wileńskiego Powiatowego Urzędu Ziemskiego, Zarządu Okręgowego Lasu Państwowych, Okręgowego Urzędu Pobierniczego.

Oto obraz międzywojennego Wilna widziany oczyma Kazimierza Okulicza (1890-1981), absolwenta Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie (prawo), znanego dziennikarza wileńskiego (m.in. 1923-36 redaktor naczelny „Kuriera Wileńskiego”) i polityka, m.in. posła na Sejm RP 1928-30: „Słabe tętno życia gospodarczego i stosunkowo niska stopa materialnego bytu mieszkańców tego miasta i kraju (to było spuścizną po zaborze rosyjskim 1793-1915, niemieckiej okupacji w latach 1915-18 i wojnie polsko-bolszewickiej 1919-20, a w latach 1930-35 wynikiem światowego kryzysu gospodarczego – M.K.), obniżenie się roli warstwy ziemiańsko-szlacheckiej, nie hamowało intensywnego życia kulturalnego i umysłowego. Przeciwnie. Skupienie w małym dwustu tysięcznym mieście licznej inteligencji, restytucja Uniwersytetu, gorliwie troszczącego się o kontynuowanie XIX-wiecznej tradycji, istnienie wielu instytucji i zrzeszeń naukowych z Towarzystwem Przyjaciół Nauk na czele, wielkich i bogatych bibliotek oraz ocalonych po I wielkiej wojnie zbiorów prywatnych; założenie Instytutu Naukowo-Badawczego Europy Wschodniej z Wyższą Szkołą Nauk Politycznych; kilkutysięczna masa studentów z dużym odsetkiem zdolnych i aktywnych; liczne grono profesorów i różnego rodzaju pracowników naukowych, literatów, poetów i dziennikarzy (wśród tych ostatnich wyróżniał się talentem i temperamentem Stanisław Mackiewicz); dobre dwa teatry; walki ideowe związków młodzieży; dowcipne szopki akademickie; smok z jaskini Bakszty na ulicach miasta (i Kaziuki); wzrost i upadek tzw. Lewicy Akademickiej; walka o niedokończone pomniki Mickiewicza i W. Księcia Witolda… polemiki prasowe i pojedynki redaktorów; powódź i odkrycie grobów królewskich w podziemiach katedry (w 1931 r.), koronacja obrazu Matki Boskiej Ostrobramskiej (w 1927 r.); zjazdy prawników i historyków; - wszystko to nadawało Wilnu cechy zmodernizowanego średniowiecznego miasta uniwersyteckiego – Oksfordu, Bolonii, Weimaru…, pogrążonego w życiu i zainteresowaniach naukowych, kulturalnych, artystycznych, odsuwającego na dalszy plan współczesne praktyczne zagadnienia produkcji, handlu, techniki, pieniądza…” („Pamiętnik Wileński” Londyn 1972).

Ludność
Według danych carskich w 1897 roku w Wilnie mieszkało 47 795 Polaków i tylko 3131 Litwinów. Z kolei według spisu dokonanego przez władze carskie w 1910 roku w Wilnie mieszkały 181 442 osoby, spośród których 97 800 podało narodowość polską. Okupacyjne władze niemieckie 14 grudnia 1916 przeprowadziły w Wilnie spis ludności, według którego w mieście mieszkało 138 794 osób, w tym 74 466 (53,67%) Polaków, 57 516 (41,45%) Żydów, 2909 (2,09%) Litwinów, 2219 (1,59%) Rosjan, 611 (0,44%) Białorusinów, 880 (0,63%) Niemców i 193 (0,13%) osób innych narodowości. Z kolei według polskiego spisu powszechnego ludności przeprowadzonego w 1931 roku w Wilnie mieszkało 195 071 osób, w tym 128 628 Polaków – 65,9% ludności miasta, 54 596 Żydów – 28% ludności, 7400 Rosjan – 3,8% ludności, 1737 Białorusinów – 0,9% ludności, 1579 Litwinów – 0.8% ludności, 600 Niemców – 0,3% ludności, 200 Ukraińców – 0,1% ludności oraz inni 400 osób – 0,2% ludności miasta. W 1939 roku w Wilnie mieszkało 209 400 ludzi, w tym 140 000 Polaków. Poza handlem i rzemiosłem (domena Żydów, udział Polaków stawał się coraz większy) Polacy zdecydowanie dominowali w Wilnie we wszystkich dziedzinach życia.

Polacy w Wilnie odznaczali się dużym patriotyzmem. Na wezwania nacjonalistów litewskich, aby Polacy powrócili na łono narodu litewskiego (zdecydowana większość Polaków w Wilnie nie była litewskiego pochodzenia!) odpowiadano od 1903 roku gromkim „Przenigdy!”. I w latach 1918-20 z bronią w ręku walczyła o przynależność Wilna do Polski. Kazimierz Okulicz – syn tej ziemi w szkicu „Brzask, dzień i zmierzch na ziemiach Litwy historycznej” tak opisał Wilno zaraz po zajęciu miasta przez Wojsko Polskie w kwietniu 1919 roku: „Wilno, po krótkiej mrocznej pauzie (okupacja sowiecka miasta styczeń-kwiecień 1919 – M.K.), znów zachłysnęło się polskością, pogrążyło się w polskie słowo, gest, humor i rozmach…” („Pamiętnik Wileński” Londyn 1972). Chociaż Wilnianie kochali Piłsudskiego, właśnie za przyłączenie Wilna do Polski, to w mieście bardzo duże wpływy miała Narodowa Demokracja Romana Dmowskiego. Z jej patriotyzmem utożsamiało się wielu Wilnian. Masowo i bardzo hucznie obchodzona święta państwowe, narodowe i aktualne o dużym znaczeniu, jak np. powrót Wojska Polskiego z podwileńskich manewrów w 1938 roku, będących odpowiedzią na litewskie agresywne zachowania wobec Polski (zachowana kronika filmowa w Internecie).

Natomiast inny wilnianin Michał K. Pawlikowski tak pisał o mieszkańcach ówczesnego polskiego Wilna: „…lud wileński zdał najcięższy egzamin patriotyzmu w czasie stu dwudziestoletniej niewoli, zachowując język, wiarę i obyczaje przodków w okresie, gdy nie było szkół polskich i gdy głośne mówienie po polsku narażało na szykany i prześladowania. Lud wileński był i pozostał polski. Śpiewna, przemiła gwara wileńska mogła tylko w uszach ludzi nierozumiejących ducha i genezy tej gwary, robić wrażenie języka „zrusyfikowanego”. „Rusycyzmy” gwary wileńskiej to „rusycyzmy” Mickiewicza i Syrokomli! Właśnie podziwiać należy, że pomimo stuletniej – celowej, wytrwałej i perfidnej ofensywy rusyfikacyjnej ze Wschodu, gwara wileńska przetrwała w całej swej dawnej krasie i że pozostała językiem, którym mówili Filareci… gwara ta jest niemal zupełnie wolna od wpływów języka rosyjskiego… Szczególny urok ma ulica wileńska. Ulicznik wileński jest regionalną odmianą (paryskiego) „gawrosza”. Ma swój styl i dowcip. Ma swój temperament. Inny zapewne niż temperament lwowskiego batiara, lub nadwiślańskiego Antka, niemniej jednak pełen swoistego humoru i własnych „powiedzonek”. Ze skarbnicy tych powiedzonek obficie czerpali felietoniści, kawalarze i artyści wileńscy. Pierwszorzędny komik wileński, Wołłejko, był dla Wilna tym, czym był dla Warszawy Wiech… Dużo powabu miała wileńska dziewczyna. Rodzona siostra Antuka z Lipówki czy Wiłkomireskiej miała też wrodzony wdzięk i dowcip. Ferdynand Ruszczyc i Stanisław Bohusz-Siestrzeńcewicz, którzy byli nie tylko wielkimi artystami (malarzami) lecz i wielkimi smakoszami życia i z nie jednego pieca chleb jedli, mawiali nie raz, że tylko midinetka paryska przewyższa wilniankę wdziękiem, finezją i sprytem” („Sumienie Polski. Rzecz o Wilnie i Kraju Wileńskim” Londyn 1946).
W Wilnie, jako że było to polskie miasto, urodziło się setki Polaków, którzy odgrywali dużą czy ważniejszą rolę w życiu II Rzeczypospolitej (1918-1939), wśród których byli m.in. politycy/ludzie władzy: premier Aleksander Prystor (1874-1941) 1931-33 oraz minister pracy i opieki społecznej 1929-30 oraz minister przemysłu i handlu 1930-31, poseł na Sejm RP 1930-35, senator RP 1935-39 i marszałek Senatu 1935-38; Wacław Makowski (1880-1942), minister sprawiedliwości 1922-23 i 1926, poseł na Sejm RP 1928-35 i wicemarszałek Sejmu 1930-35, senator RP 1935-39 i marszałek Senatu 1938-39; Jan Piłsudski (1876-1950), minister skarbu 1931-32, poseł na Sejm RP 1928-35 i wicemarszałek Sejmu 1930-31, prokurator Sądu Najwyższego 1931-32, prezes Banku Polskiego 1932-37; Witold Staniewicz (1887-1966), minister reform rolnych 1926-30, poseł na Sejm RP 1930-32; Władysław Zawadzki (1885-1939), wiceminister skarbu 1931-32, minister bez teki 1932, minister skarbu 1932-35; Bronisław Ziemięcki (1885-1944), minister pracy i opieki społecznej 1918-19 i 1925-26, poseł na Sejm RP 1919-30; Józef Wołodkowicz (1889-1947), sekretarz Ambasady RP w Paryżu 1927-28, chargé d’affairs w Talinie 1928-29; Stanisław Zieliński (1875-1954), konsul generalny RP w Berlinie 1924-30; Tomasz Nejman (1867 – 1942), kontradmirał polskiej marynarki wojennej; Kazimierz Porębski (1872-1933), wiceadmirał, szef Kierownictwa Marynarki Wojennej 1919-25, jeden z inicjatorów budowy portu w Gdyni; Antoni Grudziński (1897 – po 1976), generał brygady WP.; Roman Rudolf Jasieński (1875 – 1937), generał brygady WP.; Antoni Ludwik Religioni (1866 – 1939), generał brygady WP.; Jan Stankiewicz (1862 – 1945), generał brygady WP.; Józef Zachariasz Świętorzecki (1876 – 1936 Warszawa), generał brygady WP.; Władysław Wejtko (1859-1933), generał dywizji WP, generalny inspektor wojsk technicznych 1920-21; Ignacy Dub-Dubowski (1875-1953), biskup katolicki diecezji łucko-żytomierskiej 1916-25, od 1919 z siedzibą w Łucku na Wołyniu; Zygmunt Jundziłł (1880-1953), senator RP 1930-35, członek Komisji Kodyfikacyjnej 1936-39; Stanisław Maciejewicz (1869-1940), poseł do Sejmu Wileńskiego i Ustawodawczego RP 1922, senator RP 1922-27; Bronisław Rydzewski (1884-1945), senator RP 1930-35; Wacław Bitner (1893-1981), poseł na Sejm RP 1922-39; Stanisław Hellman (1869-po 1 IX 1939), poseł na Sejm RP 1922-27; Stanisław Hermanowicz (1882-1944), poseł na Sejm RP 1935-38; Mieczysław Niedziałkowski (1893-1940), poseł na Sejm Ustawodawczy RP 1919-22 i na Sejm RP 1922-35, redaktor „Robotnika” 1927-39; Franciszek Stężowski, poseł na Sejm RP 1929-30; Aleksander Zasztowt (1877-1944), poseł na Sejm Ustawodawczy RP 1922; Stanisław Zieliński (1875-1954), poseł na Sejm RP 1930-35; Alfons Żukiel (1898-1948), poseł na Sejm RP 1938-39.

Religia
Według spisu ludności przeprowadzonego w 1931 roku w Wilnie mieszkało 195 071 osób. Wśród nich było: 125 999 katolików, z tego 123 571 było Polakami, 1557 Litwinami i 599 Białorusinami; grekokatolików było 277, w tym 135 Polaków; 9321 prawosławnych, w tym 2863 Polaków, luteranów 975, w tym 488 Polaków i 412 Niemców; kalwinów 557, w tym 510 Polaków; 2345 innych chrześcijan, w tym 360 Polaków; 55 006 żydów (wyznanie mojżeszowe), w tym 393 Polaków; 455 innych niechrześcijan, w tym 240 Polaków i 129 osób nie określonego wyznania i bezwyznaniowców, w tym 66 Polaków.

Z inicjatywy króla Władysława Jagiełły papież Urban VI bullą „Roimanus pontifex” z 12 marca 1388 roku erygował biskupstwo wileńskie wchodzące w skład metropolii gnieźnieńskiej (do 1798 r.). Pierwszym biskupem wileńskim został pochodzący z Krakowa Andrzej Jastrzęciec (1386-98), w latach 1376-86 biskup pomocniczy w archidiecezji gnieźnieńskiej. Podczas zaboru rosyjskiego diecezję wileńską włączono do metropolii mohylewskiej. Papież Pius XI bullą Vixdum Poloniae unitas 28 października 1925 roku zreorganizował administrację kościelną na ziemiach odrodzonego Państwa Polskiego ustanawiając 5 metropolii, w tym w Wilnie: diecezję wileńską podniósł do rangi archidiecezji ustanawiając w Wilnie siedzibę metropolii i podporządkowując jej diecezje: łomżyńską i pińską. Katedra wileńska pw. św. Stanisława Biskupa i św. Władysława w 1922 roku zyskała status bazyliki, natomiast w 1925 roku nadano jej miano archikatedry. Arcybiskupem metropolitą został dotychczasowy sufragan mohylewski, arcybiskup Jan Cieplak, a po jego nagłej śmierci 17 lutego 1926 roku godności tej dostąpił dotychczasowy biskup łomżyński Romuald Jałbrzykowski (1926-1955).

W chwili powstania arcybiskupstwa wileńskiego i metropolii wileńskiej (1925 r.) na jej terenie mieszkało 1 202 622 katolików (w zdecydowanej większości Polaków), było 28 dekanatów, 259 parafii i 516 księży diecezjalnych. W 1937 roku było 30 dekanatów, 343 parafie, 523 księży diecezjalnych, 296 zakonników (w tym 106 księży zakonnych) w 22 domach (klasztorach), 525 sióstr zakonnych w 43 domach; zakony męskie prowadziły 2 szkoły podstawowe (172 uczniów), 4 gimnazja (1031 uczniów) i 2 szkoły zawodowe (150 uczniów), a siostry zakonne 13 przedszkoli (472 dzieci), 11 szkół podstawowych (1428 uczniów), 3 gimnazja (566 uczniów) i 2 szkoły zawodowe (154 uczniów).

Za rządów arcybiskupa Romualda Jałbrzykowskiego nastąpiło pełne odnowienie życia zakonnego w Wilnie i archidiecezji wileńskiej – powstało 76 nowych klasztorów męskich i żeńskich, odbudowano wiele kościołów i utworzono nowe parafie, szkoły katolickie, została założona Akcja Katolicka, nastąpił rozwój prasy i wydawnictw katolickich. Spośród 12 parafii katolickich w Wilnie 11 było czysto polskich i z dużą ilością parafian i tylko jedna litewska – przy kościele św. Mikołaja, mająca zaledwie 1550 parafian. Kościołami parafialnymi były: kościół archikatedralny (katedra), kościół św. Teresy, św. Ducha, Wszystkich Świętych, św. Franciszka Serafickiego, św. Rafała Archanioła, św. Filipa i św. Jakuba Apostoła, św. Piotra i Pawła, Najśw. Serca Jezusowego, Niepokalanego Poczęcia Najśw. Maryi Panny, św. Anny. Poza tym w mieście było 20 kościołów nieparafialnych – wszystkie w polskich rękach.

W 1931 roku odbył się w Wilnie pierwszy od 1744 roku synod diecezji (archidiecezji) wileńskiej, który zebrał i uporządkował przepisy dotyczące Służby Bożej, życia i obowiązków kleru, stowarzyszeń kościelnych i kapłańskich.

Jeśli dzisiaj nadal stoi katedra wileńska (obecna w stylu klasycystycznym pochodzi z 1801 roku), a Litwini chwalą się dziś jej pięknem, to zasługa w tym całego narodu polskiego. Wiosną 1931 roku niebywała powódź tak poważnie uszkodziła fundamenty i mury katedry wileńskiej, tak iż świątynia ze względu na bezpieczeństwo musiała ulec zamknięciu, gdyż groziło jej zawalenie. Arcybiskup wileński Romuald Jałbrzykowski powołał do życia Komitet Wykonawczy Ratowania Bazyliki w Wilnie pod przewodnictwem biskupa sufragana wileńskiego Kazimierza Michałkiewicza, który na odbudowę katedry zgromadził wśród wiernych nie tylko Wilna i archidiecezji wileńskiej, ale także całej Polski i przy bardzo wydatnej pomocy rządu polskiego, około miliona złotych. Suma ta umożliwiła generalny remont fundamentów i murów i świątynia została uratowana. Podczas przeprowadzanego wówczas remontu katedry odkryto w jej podziemiach zapomniane grobowce królewskie (m.in. Aleksandra Jagiellończyka oraz Elżbiety Habsburżanki i Barbary Radziwiłłówny – żon Zygmunta Augusta). Złożono tu też serce króla Władysława IV Wazy. Wtedy też założono pod katedrą mauzoleum dla prochów królewskich.

Za ugodą Stolicy Apostolskiej 2 lipca 1927 roku odbyła się koronacja cudownego obrazu Matki Boskiej Ostrobramskiej, której dokonał metropolita warszawski, kardynał Aleksander Kakowski wraz z arcybiskupem wileńskim Romualdem Jałbrzykowskim. W uroczystościach uczestniczyli m.in.: marszałek Józef Piłsudski i prezydent RP Ignacy Mościcki, prawie wszyscy biskupi polscy, w tym prymas Polski, kardynał August Hlond i arcybiskup krakowski Adam Sapieha oraz chyba wszyscy mieszkańcy Wilna. W 1937 roku odbył się w Wilnie ogólnopolski Kongres Mariański z okazji 10 rocznicy koronacji cudownego obraz Matki Boskiej Ostrobramskiej.

W 1928 roku odbył się w Wilnie zjazd biskupów polskich pod przewodnictwem prymasa Polski, kard. Augusta Hlonda.

W odrodzonym w 1919 roku polskim Uniwersytecie Stefana Batorego w Wilnie był katolicki Wydział Teologiczny. W roku akademickim 1928/29 studiowało na nim 166 osób. Wileński Wydział Teologiczny jako kresowy spełniał pozytywnie i twórczo w dziedzinie naukowej swe zadania. Wydział wydawał „Studia Teologiczne”, a w 1923 roku ks. Bolesław Wilanowski założył „Kwartalnik Teologiczny Wileński”.

W wileńskim seminarium duchownym, cieszącym się wysokim poziomem naukowym i doskonałą dyscypliną wychowawczą, w 1936/37 roku do stanu kapłańskiego przygotowywało się 153 alumnów.

W Wilnie w okresie międzywojennym, czyli w latach 1919-39, ukazywało się w różnym okresie 57 tytułów polskich czasopism katolickich, w tym tani i popularny dziennik „Gazeta Codzienna”.

W okresie międzywojennym w Wilnie - na Zwierzyńcu zbudowano nowy kościół p.w. Niepokalanego Poczęcia NMP, a władze polskie oddały katolikom (w ówczesnym Wilnie ponad 95% katolików w mieście było Polakami) skonfiskowane przez rosyjskiego zaborcę kościoły: św. Kazimierza, ks. Misjonarzy i Najświętszego Serca Jezusowego.

W Wilnie w 1923 roku został założony polski katolicki zakon żeński Eucharystek - Zgromadzenie Sióstr Służebnic Jezusa w Eucharystii. Dzisiaj (po oderwaniu Wilna od Polski) władze zakonne mają swą siedzibę w Pruszkowie koło Warszawy.

Do polskiego Wilna w okresie międzywojennym powróciło szereg katolickich zakonów męskich i żeńskich, których klasztory zamknęły władze carskie, m.in.: jezuici w 1920 roku, karmelici bosi, bonifratrzy, franciszkanie-mniejsi bracia konwentualni, bernardynki, benedyktynki, karmelitanki, szarytki, dominikanki. W 1937 roku w Wilnie były następujące polskie męskie katolickie zakony i zgromadzenia zakonne w Wilnie w 1937 roku: bonifratrzy (4 braci), franciszkanie (4 ojców i 3 braci), jezuici (11 ojców, 6 kleryków, 9 braci), kanonicy-markowie (2 zakonników), karmelici bosi (7 ojców, 10 kleryków i 6 braci), marianie (1 ojciec, 5 kleryków, 1 brat), misjonarze św. Wincentego a Paulo (7 księży, 76 kleryków i 18 braci), salezjanie – 2 klasztory (ul. Dobrej Rady: 4 księży, 3 kleryków i 8 braci; ul. Stefańska 41: 4 księży, 2 kleryków i 3 braci). W tym samym roku w mieście były następujące polskie żeńskie katolickie zakony i zgromadzenia zakonne: benedyktynki (23 siostry, 1 nowicjuszka i 2 postulantki), dominikanki (8 sióstr), Siostry Matki Bożej Miłosierdzia (19 sióstr), Misjonarki Świętej Rodziny (17 sióstr), nazaretanki (51 sióstr), salezjanki (była prowincja wieleńska, 21 sióstr, 12 postulantek), serafitki (11 sióstr), szarytki (14 sióstr), urszulanki szare (40 sióstr), wizytki (18 sióstr, 10 nowicjuszek). Były to polskie klasztory i domy zakonne.

W latach 1933-36 w Wilnie w klasztorze sióstr Miłosierdzia przebywała polska siostra św. Faustyna Kowalska, kanonizowana w 2000 roku przez papieża Jana Pawła II. W Wilnie powstał też pierwszy obraz Miłosierdzia Bożego – Jezu ufam Tobie, namalowany przez polskiego malarza Eugeniusza Kazimirowskiego, który jest dzisiaj znany na całym świecie. Warto tu zaznaczyć, że św. Faustyna Kowalska rozmawiała z Panem Jezusem w Wilnie po polsku – w języku znienawidzonym przez Litwinów i zwalczanym brutalnie na Litwie od 1918 roku i w Wilnie od 1939 roku.

„Prymasem Tysiąclecia” nazywany jest pochodzący ze wschodniego Mazowsza kardynał Stefan Wyszyński (1901-1981), prymas Polski w latach 1948-81 i sługa Boży (od 1989 r. trwa jego proces beatyfikacyjny) – od dzieciństwa czciciel Matki Boskiej Ostrobramskiej. Z rodzicami pielgrzymował do Ostrej Bramy w Wilnie by pokłonić się królowej Polski w Jej obrazie ostrobramskim. W dniach 7-9 grudnia 1928 roku ks. Stefan Wyszyński uczestniczył w Wilnie w sesji Rady Nadzwyczajnej polskiego Stowarzyszenia Młodzieży Akademickiej "Odrodzenie".

Gospodarka Wilna
Wilno i jego gospodarka był bardzo zdewastowane przez rabunkową gospodarkę okupanta niemieckiego w latach 1915-18 i bolszewików w 1919 i 1920 roku. Ludność miasta spadła z około 195 000 w 1914 roku do 128 954 osób w 1919 roku. Władze polskie powołały do życia Okręgową Dyrekcję Odbudowy. W okresie międzywojennym rozwój gospodarczy miasta cierpiał ogromnie wskutek odcięcia zachodniego zaplecza przez „martwą” granicę polsko-litewską. Niemniej miasto w latach 20. odbudowało się z upadku wojennego i zaczęło się rozwijać pod koniec lat 20. Zbudowano nowy most na Wilii na Antokolu. W pierwszej połowie lat 30. Wilno nie ominął światowy kryzys gospodarczy, który zahamował rozwój nie tylko Wilna, ale całej Europy. Ponowny i znaczy rozwój miasta i gospodarki wileńskiej nastąpił po 1935 roku. Miasto stanowiło ośrodek znacznego handlu drzewem i ziemiopłodami oraz lnu i rybami: wileńska Spółdzielnia Rybacka opanowała bez reszty cały rynek rybny pn.-wsch. Polski, posiadając w całej Polsce sieć nowoczesnych sklepów, składów i chłodni (w samej Warszawie miała 8 sklepów). Działała giełda pieniężna. W 1939 roku w Wilnie były następujące banki: Bank Polski, Państwowy Bank Rolny, Bank Gospodarstwa Krajowego, 13 banków prywatnych oraz Pocztowa Kasa Oszczędności (PKO) i Komunalna Kasa Oszczędności. Kredyty zbożowe udzielał Wileński Prywatny Bank Handlowy, a finansowaniem parcelacji gruntów ziemskich zajmował się Polski Bank Parcelacyjny. Rozwinął się nieco przemysł - głównie lekki, drzewny, spożywczy. Z większych zakładów pracowały Państwowa Fabryka Wyrobów Tytoniowych, dwie huty szkła, 7 papierni w najbliższym rejonie miasta, w tym największa i najbardziej znana ze swoich wyrobów w Grzegorzewie oraz rafineria spirytusu i fabryka wódek, zakład farmaceutyczno-chemiczny i fabryka czekolady. Inżynier technolog Henryk Jensz opracował projekt budowy hydroelektrowni w Wilnie na Wilii. Natomiast największym przedsiębiorstwem przemysłowym w mieście było założone w 1925 roku Towarzystwo Radiotechniczne „ELEKTRIT” zatrudniające w swojej fabryce 1100 pracowników, produkujące odbiorniki radiowe (54 tys. sztuk), zasilacze, wzmacniacze i podzespoły radiotechniczne - wartość produkcji przekraczała 1 mln. ówczesnych dolarów USA; „Elektrit” brał udział w targach i wystawach międzynarodowych, zdobywając wyróżnienia i medale; od 1937 roku część produkcji eksportowano do Indii, Południowej Afryki i na Bliski Wschód. Towarzystwo Lniarskie z siedzibą w Wilnie, popierało uprawę lnu na dużą skalę na Wileńszczyźnie i Polesiu. W 1936 roku lnem obsianych było na tym obszarze 80,5 tys. ha, z których uzyskano 21 tys. ton włókna lnianego. W Wilnie mieściła się również Centrala Lnu. W 1923 roku przy ul. Mickiewicza powstał nowoczesny Dom Handlowy Braci Jabłkowskich z windami i drzwiami obrotowymi. W latach 1928-39 urządzane były w Wilnie – na terenie ogrodu bernardyńskiego, gdzie ustawiono pawilon o powierzchni 1200 m³ Targi Północne - wystawa przemysłu polskiego i zagranicznego, które miały za cel uczynienie z Wilna ogniska handlu Polski z krajami wschodnimi, w szczególności z krajami bałtyckimi. Targi te, wzorowane na lwowskich Targach Wschodnich, stały się największą imprezą gospodarczo-handlową Wilna i Wileńszczyzny. Patronem I Targów Północnych został marszałek Józef Piłsudski, a w skład komitetu honorowego weszły znaczące osoby ówczesnego życia politycznego. Uczestniczyło w nich 316 przedsiębiorstw z branży rolniczej, handlu, przemysłu drzewnego i włókienniczego. Imprezę pomiędzy 18 sierpnia, a 9 września 1928 odwiedziło 180 tysięcy osób, co sprawiło, że odniosły one wielki sukces. Ostatnie targi odbyły się w dniach 19 sierpnia – 3 września w 1939 roku. W Wilnie urządzane były również Międzynarodowe Targi i Aukcje Futrzarskie.

Architektura międzywojennego Wilna
Wilno jest niezwykle cennym zespołem zabytkowym. Jest po prostu cackiem architektonicznym, należącym bez wątpienia do polskiego obszaru artystycznego (co przyznawały nawet publikacje wydawane w PRL!), a przez to do kultury zachodniej. Toteż po upadku polskiego Powstania Styczniowego 1863-64 carat postanowił zrusyfikować pod względem architektonicznym także Wilno. Szereg kościołów przebudowano na cerkwie, a starym cerkwiom nadano wygląd rosyjski, a nowe wznoszono w duchu rusko-bizantyńskim. Podobnie postąpiono z wieloma świeckimi budynkami i nowo wznoszonymi. Miasto coraz bardziej wyglądało jak każde inne miasto rosyjskie. Toteż po przyłączeniu Wilna do odrodzonego w 1918 roku państwa polskiego naczelnym zadaniem architektonicznym była derusyfikacja architektoniczna miasta. I jeśli dziś Wilno jest ponownie pięknym miastem zachodnioeuropejskim, to jest to zasługa Polski – polskich konserwatorów i wileńskich konserwatorów wojewódzkich: Jerzego Remera, Stanisława Lorenza, Ksawerego Piwockiego i Witolda Kieszkowskiego. Polscy konserwatorzy dokonali konserwacji m.in. Zamku Górnego (usunięto drewnianą budę telegraficzną oraz zrekonstruowano wyższe piętro, całość została zwieńczona murem parapetowym kolejnego piętra, naśladującym krenelaż otaczający taras widokowy – arch. J. Rouba i S. Narębski, odsłonięto relikty muru zamkowego), kościołów Wizytek (1923), św. Kazimierza (1925), św. Ignacego (1926-29), Trynitarzy (1929), Augustianów, św. Trójcy przywróconych Kościołowi katolickiemu, zrekonstruowano i przywrócono do użytku kościół Franciszkanów, w klasztorze bazylianów odtworzono m.in. słynną „celę Konrada”, będącą polską pamiątką narodową, zrekonstruowano ratusz (usunięto przeróbki z wnętrza i elewacji przywrócono stan według projektu W. Gucewicza z monumentalnymi schodami i salami – 1937-39, arch. S. Narębski) i częściowo gmach uniwersytecki (przywrócono wygląd głównego dziedzińca podcieniowego im. Piotra Skargi, przywrócono tablicę z napisem: Academia Universitatis Societatis, przebudowano cerkiew wzniesioną przez Rosja na terenie Uniwersytetu na wielką aulę im. Śniadeckich, odtworzono główne wejście klasycystyczne, odrestaurowano część malowideł ściennych w głównych wnętrzach uczelni, w 1938-39 odtworzono salę senatu, tzw. Białą Salę, odnowiono Collegium Chemików, w którym zrekonstruowano wielką salę piętrową – arch. Juliusz Kłos). Architekci polscy z pomocą finansową całego narodu polskiego uratowali przed zawaleniem się po wielkiej powodzi w 1931 roku wileńską katedrę katolicką oraz zbudowano w niej estetyczne mauzoleum dla odkrytych wówczas szczątków królewskich. To ich wielka zasługa, że ona dziś stoi i jej piękna sylwetka jest podziwiana przez turystów. Oczyszczono wiele budynków w centrum Wilna z rosyjskich „upiększeń”. Te prace konserwatorskie należały do najpoważniejszych dzieł z tego zakresu w całej Polsce (bardzo biedną Litwę na tak wielką de rusyfikację Wilna na pewno nie stać by było, nie tylko z braku pieniędzy, ale także fachowych konserwatorów!).

Również wznoszone w latach 20. nowe budynki, np. przy ul. Mickiewicza zostały zbudowane w duchu drugiego klasycyzmu. W latach 30. neoklasycyzm zastąpił modernizm. W okresie tym działali w Wilnie tacy architekci działający w całej Polsce jak: Antoni Dygat, Józef Szanajca, Zbigniew Puget, Juliusz Żurawski, Stanisław Gałęzowski, Jerzy Pańkowski, Stanisław Murczyński, Jerzy Sołtan, Romuald Gutt. Jak pisze Edmund Małachowicz w książce „Wilno. Dzieje, Architektura. Cmentarze” (Wrocław 1996), szereg obiektów architektonicznych wybudowanych w dwudziestoleciu międzywojennym w Wilnie należy do trwałego dorobku architektury polskiej i historii architektury Wilna.

Jedną z pierwszych nowych budowli wzniesionych w polskim Wilnie był duży i nowoczesny Dom Towarowy Braci Jabłkowskich (1921-1923) przy ulicy Mickiewicza, wzniesiony przez architektów Karola Jankowskiego i Franciszka Lilpoppa z Warszawy. W latach 20. wzniesiono kilka budynków mieszkalnych dla oficerów, w tym okazały budynek przy ul. Wileńskiej w stylu czystego klasycyzmu oraz koszary saperów (arch. Juliusz Kłos). W stylu klasycystycznym został wzniesiony również duży gmach Zakładu Anatomii Opisowej Uniwersytetu Stefana Batorego (1928-29, arch. Konrad Kłos). Z kolei zespół bramy wejściowej na Teren Targów Północnych przy ul. Królewskiej (1928) wykazywał tendencje barokowe, podobnie jak zbudowana rozległa loggia nad piętrem jednego z budynków Wydziału Sztuk Pięknych Uniwersytetu. Barokowe formy występują w portalach kilku domów zaprojektowanych przez arch. Stefana Narębskiego, profesora USB, jak np. w domach przy zaułku Montwiłłowskim z 1929 roku, budyneczku przy ul. Zawalnej z 1939 roku, stacji transformatorowej przy ul. Zawalnej oraz w wzniesionych w latach 1930-31 zespołach dwóch szkół powszechnych na Antokolu. Z obiektów szkolnych na uwagę zasługuje przede wszystkim okazały i dobrze wyposażony gmach Szkoły Technicznej przy ul. Holenderskiej (początek budowy1926, arch. Ludwik Sokołowski, zespół ciągle rozbudowywany do 1939 r.).

Od początku lat 30. historycyzm w architekturze wileńskiej zastępuje modernizm. Jedną z pierwszych takich budowli jest gmach Izby Przemysłowo-Handlowej (1931, arch. Zygmunta Tarasin) przy ul. Mickiewicza. Następnie wzniesiono Osiedle mieszkaniowe złożone z 30 piętrowych domków na Antokolu inspirowane weimarskim Bauhausen (1930-31, arch. F. Wojciechowski), Dom Akademicki (1931, arch. Aleksander Kodelski). W 2. poł. lat 30. nastąpiło ożywienie gospodarcze w Wilnie i powstały m.in. nowe budowle na wolnych placach przy głównej ulicy miasta – ul. Mickiewicza - zabudowano prawie całą ścianę placu Orzeszkowej. Wzniesiono: gmach Polskiego Radia (1935, arch. Antoni Dygat), 5-piętrowy Gmach PKO (1936-38, arch. Zbigniew Puget, Juliusz Żurawski), 4-piętrowy gmach Bank Gospodarstwa Krajowego (1937-38, arch. Józef Pańkowski, Stanisław Gałęzowski), 5-piętrowy gmach Ubezpieczalni Społecznej (1938-39, S. Murczyński, Jerzy Sołtan, był to jeden z czołowych obiektów przedwojennego Wilna), Lombard Miejski (1938, arch. I. Helman-Zatorska), Szkoła (1938-39, arch. Romuald Gutt). Budynkiem godnym uwagi była tzw. Stanica Harcerska (arch. Irena Heilmanowa) przy ulicy ul. Góra Buffałowa 5: wielokondygnacyjny długi blok z poszerzonym parterem. Z budynków szkolnych należy wymienić: duży zespół trzech szkół handlowych (połowa lat 30., arch. J. Szynajca, W. Winkler), duży gmach, złożony z dwóch symetrycznych 4-piętrowych skrzydeł Wydziału Rolnego USB (1938-39, arch. S. Narębski) oraz szkołę powszechną (1938-39, arch. Romuald Gutt) przy ul. Beliny-Prażmowskiego, która była przykładem nowoczesnego, funkcjonalnego rozwiązania i wyposażenia, o architekturze znakomicie wkomponowanej w sfalowany i lesisty krajobraz otoczenia. Dom podoficerski na lotnisku w Porubanku wybudował architekt Bolesław Handelsman-Targowski. Przed wybuchem wojny we wrześniu 1939 roku w budowie był budynek dworcowego Urzędu Pocztowo-Telegraficznego i Chłodnia Miejska oraz rozbudowywany był stadion sportowy według projektu arch. Romualda Gutta. W 2. poł. lat 30. zaczęto budować coraz więcej murowanych budynków mieszkalnych, mających elektryczność, wodociągi i kanalizację, a bogatsi mieszkańcy miasta budowali sobie eleganckie wille, jak np. willa prze ul. Dąbrowskiego 14 czy willa przy ulicy Kamiennej 3. Jednocześnie w mieście poddano przebudowie szereg ważniejszych budynków: np. w 1929 roku gmach polskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk przebudowano na bardzo ładną budowlę klasycystyczną czy kamienica czynszowa przy placu Katedralnym przebudowana na siedzibę kurii i arcybiskupa w latach 1932-35, według projektu arch. Stefana Narębskiego. W latach 1935-36 zrealizowano utworzenie cmentarza wojskowego i mauzoleum Matki i Syna (grób matki Józefa Piłsudskiego z sercem Marszałka) na Rossie, według projektu prof. Wojciecha Jastrzębowskiego z Warszawy. Architekt Józef Handzelewicz otrzymał medal srebrny za projekt osady fabrycznej w Wilnie. Od 1938 roku realizowano projekt zagospodarowania całościowego placu Katedralnego i ul. Mickiewicza, mający nadać im elegancki i wielkomiejski charakter i planowano zagospodarować trójkątny plan Napoleona. 13 lutego 1939 roku Magistrat miasta Wilna uchwalił „Projekt ogólnego planu zabudowy miasta Wilna i opis techniczny”, mający na celu unowocześnienie miasta poza granicą zabytkowego Starego Miasta.

Lotnisko na Porubanku w Wilnie
Lotnisko pasażerskie w Wilnie na Porubanku jest dziełem Polaków, tzn. zapoczątkowali jego istnienie Polacy. Na początku lat 30. na Porubanku zbudowano pasy startowe, hangary i specjalny budynek, w którym umieszczono biuro wileńskiego oddziału LOT na czele z Kazimierzem Markiewiczem. W budynku zainstalowano także urząd celny i urząd kontroli paszportów. Lotnisko zostało otwarte 17 sierpnia 1932 roku. Był to ważny dzień nie tylko w historii lotnictwa polskiego, ale także w historii komunikacji lotniczej w regionie Bałtyku, bowiem została uruchomiona linia powietrzna Warszawa-Wilno-Ryga (Łotwa)-Tallin (Estonia). Na specjalnej uroczystości, w dniach 17-18 sierpnia 1932 roku, pojawili się prezydent RP Ignacy Mościcki, premier Łotwy Marģers Skujenieks, a także naczelnik państwa estońskiego Karl Einbund, jak również wojewoda wileński Zygmunt Beczkowicz ze swoim zastępcą Marianem Jankowskim, wiceprezydent miasta Witold Czyż, a także starosta grodzki, komendant policji państwowej i inni przedstawiciele władz. PLL LOT reprezentował kierownik Wydziału Eksploatacji Polskich Linii Lotniczych pułkownik Ludwik Zajfert. Wspaniale udekorowano hangary flagami o barwach polskich, łotewskich i estońskich.

Polski samolot z Okęcia zjawił się w Wilnie o godz. 12:25. Fokker, okrążywszy lotnisko, wylądował na Porubanku, witany dźwiękami orkiestry wojskowej. Wojewoda wileński Zygmunt Beczkowicz podkreślił w swoim przemówieniu, że „znaczenie praktyczne [otwarcia linii] polega na tym, że od dziś Wilno znalazło się na szlaku najszybszej i na wskroś nowoczesnej komunikacji. Przybyła nowa wieź, łącząca i zbliżająca nasze ziemie północno-wschodnie oraz ich stolicę Wilno z całą Polską oraz z zagranicą, bliską nam Estonią i Łotwą… oraz północną część Europy z południową”. O godz. 13:20 samolot LOT odleciał z Porubanka w kierunku Rygi, jak podkreśliło wileńskie „Słowo”, „żegnany okrzykami zebranych na lotnisku tłumów”. Linia lotnicza do Warszawy oraz Rygi i Tallinna przez Wilno była wykorzystywana przez wilnian aż do wybuchu II wojny światowej. Od poniedziałku do soboty spod hotelu „Georges” przy ulicy Mickiewicza specjalny samochód zabierał podróżnych na lotnisko w Porubanku. Oferował bezpłatny przewóz bagażu. Z kolei wileńskie hotele ustanowiły dziesięcioprocentowe zniżki dla pasażerów LOT. Jak podpowiada reprint „Przewodnika polskiej komunikacji lotniczej” z 1933 roku były to wówczas hotele „Georges” i „Europejski” („Przegląd Bałtycki” 18.8.2017).

Dzięki otwarciu linii bałtyckiej LOT udało się połączyć kierunek północny z południowym, Morze Bałtyckie z Morzem Czarnym i Egejskim. Od dwóch lat działała bowiem linia LOT do Bukaresztu, Sofii i do Salonik. Uruchomienie połączenia do Łotwy i Estonii wpisywało się w polskie próby konsolidacji państw w regionie Europie Środkowej, budowy czegoś w rodzaju lotniczego „Międzymorza”. Linia do Rygi i Tallinna, na długo przed tym, zanim powstało połączenie Warszawy z Berlinem, Budapesztem czy Kopenhagą, miała być dowodem specjalnych stosunków łączących Polskę z dwoma państwami bałtyckimi. Oczywiście lotnisko wileńskie obsługiwało także ruch krajowy do Warszawy. W kwietniu 1937 roku linię bałtycką przedłużono do Helsinek (Finlandia), a po nawiązaniu stosunków dyplomatycznych Warszawy z Litwą od 15 kwietnia 1939 roku również do stolicy Litwy – Kowna, przez co miasto to znalazło się na lotniczej mapie świata. Lotnisko to jest czynne po dziś dzień.

Część lotniska na Porubanku miała charakter wojskowy. Stacjonował tu Detaszowany Dywizjon Lotniczy oraz III Dywizjon Myśliwski 5 Pułku Lotniczego, w składzie dwóch eskadr: 151 i 152.

Wojsko polskie w Wilnie
Prestiż Wilna w latach 1919-39 podnosił między innymi fakt, że było ono dużym garnizonem Wojska Polskiego, które uchodziło wówczas za jedną z największych i najsilniejszych armii w Europie. Stacjonowały w nim między innymi: Dowództwo 2 Armii (1920-22), Inspektorat Armii Nr 1 (1921-26), Inspektorat Armii w Wilnie (1926-39) – budynek na Podzamczu (fragment Zamku Dolnego), Skład osobowy generała do prac przy Generalnym Inspektoracie Sił Zbrojnych z siedzibą w Wilnie, Komenda miasta – ul. Arsenalska, Dowództwo Obszaru Warownego "Wilno" – ul. św. Ignacego.

PIECHOTA: Dowództwo 1 Dywizji Piechoty Legionów – pałac hetmana Michała Paca przy ul. Wielkiej 23, 1 Pułk Piechoty Legionów – na Śnipiszkach (koszary gen. Szeptyckiego), 5 Pułk Piechoty Legionów – na Śnipiszkach (koszary gen. Szeptyckiego), 6 Pułk Piechoty Legionów przy ul. Kościuszki, Dowództwo 19 Dywizji Piechoty – pałac hetmana Michała Paca przy ul. Wielkiej 13.
KAWALERIA: Dowództwo III Brygady Jazdy (1921-24), Dowództwo 3 Samodzielnej Brygady Kawalerii (1924–37), Dowództwo Brygady Kawalerii „Wilno”, Dowództwo Wileńskiej Brygady Kawalerii (1937-39) w pałacu hetmana Michała Paca przy ul. Wielkiej 23, 4 Pułk Ułanów Zaniemeńskich, 7 Szwadron Pionierów, 3 Szwadron Łączności.
ARTYLERIA: 1 Pułk Artylerii Lekkiej Legionów –w byłym klasztorze kanoników laterańskich na Antokolu (dowództwo kwaterowało w zabudowaniach klasztoru bernardynów przy ul. św. Anny), Pułk Artylerii Ciężkiej (1921-39), 33 Dywizjon Artylerii Lekkiej, 3 Dywizjon Artylerii Przeciwlotniczej, 2 Bateria Pomiarów Artylerii.
KORPUS OCHRONY POGRANICZA: Dowództwo Brygada KOP „Wilno”, Dowództwo Pułk KOP „Wilno”.
ŁĄCZNOŚĆ: Kompania Łączności Okręgu Warownego "Wilno", Kompania Łączności 1 Dywizji Piechoty Legionów.
LOTNICTWO: Detaszowany Dywizjon Lotniczy na lotnisku Porubanek, III Dywizjon Myśliwski 5 Pułku Lotniczego na lotnisku Porubanek, w składzie dwóch eskadr: 151 i 152.
POZOSTAŁE ODDZIAŁY I INSTYTUCJE WOJSKOWE: Komenda Miasta - ulica Arsenalska, 3 Pułk Saperów Wileńskich – ul. Arsenalska, 3 Batalion Saperów Wileńskich, Wydzielona Kompania Czołgów TK 7 Batalionu Pancernego, Pluton Żandarmerii Wilno I (3 Dywizjon Żandarmerii), Pluton Żandarmerii Wilno II (3 Dywizjon Żandarmerii), Składnica Uzbrojenia Okręgu Warownego "Wilno", Składnica Materiału Intendenckiego Nr 12, Wojskowy Sąd Okręgowy Nr 3, Wojskowa Prokuratura Okręgowa Nr 3, Wojskowy Sąd Rejonowy w Wilnie, Wojskowe Więzienie Śledcze nr 3 – w dawnym pałacu Słuszków przy ul. Tadeusza Kościuszki, Szpital Garnizonowy – w dawnym pałacu Sapiehów przy ul. Sapieżyńskiej, Kasyno Oficerskie (garnizonowe) –ul. Mickiewicza 13, Dom Żołnierza Polskiego – Rynek Kalwaryjski (mieściły się w nim m.in. Teatr Żołnierski oraz Towarzystwo Wiedzy Wojskowej; budynek dziś nie istnieje), wojskowe boisko sportowe przy ul. Kościuszki, wybudowane w latach 1923-24 przez 6 Pułk Piechoty Legionów jako stadion pułkowy – (aktualnie jako stadion miejski), Służba duszpasterska: kościół garnizonowy pw. św. Ignacego Loyoli, cmentarz wojskowy na Antokolu.

Przed wybuchem wojny we wrześniu 1939 roku, w garnizonie Wilno zmobilizowane zostały między innymi: Kwatera Główna Armii nr 23 dla Armii „Prusy”, Dowództwo 35 Dywizji Piechoty, 133 Rezerwowy Pułk Piechoty, 1 bateria motorowa artylerii przeciwlotniczej dla 1 Dywizji Piechoty Legionów.

Marian Kałuski

Wersja do druku

Pod tym artykułem nie ma jeszcze komentarzy... Dodaj własny!

19 Marca 1919 roku
Gdańsk został ogłoszony Wolnym Miastem


19 Marca 1779 roku
Urodził się Józef Dwernicki, polski generał, dowódca kawalerii w powstaniu listopadowym (zm. 1857)


Zobacz więcej