Wtorek 19 Marca 2024r. - 79 dz. roku,  Imieniny: Aleksandryny, Józefa,

| Strona główna | | Mapa serwisu 

dodano: 12.05.18 - 21:41     Czytano: [1860]

Polskie Wilno 1919-1939 (Cz. 2)


Prasa polska w Wilnie

Według danych Biblioteki Narodowej w Warszawie w polskim Wilnie w latach 1919-39 ukazywało się w różnym okresie czasu co najmniej 709 różnych czasopism wydawanych w języku polskim (tyle tytułów znajduje się w różnych bibliotekach dzisiejszej Polski, najwięcej w Bibliotece Narodowej w Warszawie). To bardzo duża i imponująca liczba. Wilno było więc jednym z największych ośrodków wydawania polskich czasopism w przedwojennej Polsce.

Spośród tych 709 czasopism polskich 58 stanowiły dzienniki: „ABC” 1926-28, „Biuletyn Codziennych Wiadomości” 1928-30, „Biuletyn Kowieński” 1925-36, „Codzienna Gazeta Wileńska 5 groszy” 1924, „Dziennik Poranny” 1933, „Dziennik Wileński” 1918-38, „Dzień Wilna” 1935, „Dziesięć Groszy” 1931, „Echo Kresowe” 1935, „Echo Litwy” 1919-20, „Echo Wileńskie” 1924, „Echo Wilna” 1932, „Express Wileński” 1923-39, „Gazeta Krajowa” 1920-22, „Gazeta Wileńska” 1920-22, „Gazeta Wileńska” 1934-39, „Gazeta Wileńska 5 groszy” 1930-32, „Gazeta Wspólna” 1920, „Głos Kresowy” 1933, „Głos Narodowy” 1938-39, „Głos Prawdy” 1922, „Głos Wileński” 1930-36, „Głos Wilna” 1923, „Głos Wilna” 1931-32, „Goniec” 1932-35, „Goniec Poranny” 1939, „Goniec Wieczorny” 1929, „Goniec Wileński” 1936, „Gromadzki Głos” 1924, „Ilustrowane 10 Groszy” 1931, „Kolce” 1925-26, „Kurier Codzienny 5 gr.” 1934, „Kurier Nowy” 1934, „Kurier Wieczorny” 1934, „Kurier Powszechny” 1936-39, „Kurier Wileński” 1924-39, „Naród” 1938-39, „Nasz Kraj” 1919-20, „Nowiny Codzienne” 1933-36, „Nowiny Wieczorne” 1924, „Nowiny Wieczorne” 1932, „Nowy Kurier 5 Groszy” 1934, „Ojczyzna” 1919, „Ostatnie Wiadomości” 1924, „Ostatnie Wiadomości” 1936, „Ostatnie Wiadomości Wileńskie” 1930-36, „Robotnik Wileński” 1938-39, „Słowo” 1922-39, „Kurier Nowogrodzki” 1931-39, „Słowo Wileńskie” 1921-22, „Wiadomości Bieżące woj. wileńskiego” 1933, „Wiadomości Codzienne” 1936, „Wiadomości Wileńskie” 1920, „Wieczorna Gazeta Wileńska” 1933-39, „Wieczór Wileński” 1929-33, „Wieczór Wilna” 1932-35, „Wileńska Gazeta Powszechna” 1923, „Wileński Kurier Nowości” 1932.

Największym i opiniotwórczym dziennikiem polskim na ziemiach północno-wschodnich II Rzeczpospolitej było wydawane w latach 1922-39 wileńskie „Słowo” (red. Stanisław Cat-Mackiewicz, który następnie stał się jego właścicielem, uniezależniając się od swoich patronów Władysława Studnickiego i Z. Harskiego), który miał oblicze konserwatywno-postępowe i sprzyjał rządom polskim po 1926 roku do 1938 roku. „Słowo” należało do grona nielicznych dzienników opiniotwórczych. Nakład dziennika z mutacjami przekraczał 25 000 egzemplarzy, co na tamte czasu było dużo. „Słowo” ukazywała się codziennie – 7 dni w tygodniu, a łączna objętość dziennika wynosiła w tygodniu 64 kolumny: dzięki dynamicznemu łamaniu kolumn dziennik miał bardzo urozmaicony wygląd. Zespół redakcyjny liczył 15 osób. Wśród wybitniejszych współpracowników Stanisława Mackiewicza, który osobiście prowadził dział polityczny, wymienić można Teodora Bujnickiego prowadzącego dział teatralny, Henryka Łubieńskiego prowadzącego dział informacji politycznej, przez kilka lat komentatora spraw zagranicznych i korespondenta berlińskiego, Józefa Mackiewicza, który prowadził dział reportażu społecznego. Stałym felietonistą był Karol Zbyszewski (po wojnie redaktor naczelny „Dziennika Polskiego” w Londynie), kronikę sądową prowadził Marian Szydłowski, dodatek myśliwski redagował Michał K. Pawlikowski. Z pismem współpracowały najlepsze pióra wileńskie, a także publicyści spoza Wilna. Stale lub czasowo pisywali Czesław Jankowski, Marian Zdziechowski, Walerian Charkiewicz, Władysław Studnicki, Jerzy Wyszomirski, Ksawery Pruszyński, Władysław Laudyn, Helena Sztukowska-Falewicz (sprawy prawne i dotyczące kobiet, m.in. przestępstwo wśród kobiet i sądownictwo dla nieletnich) oraz przedstawiciele grupy literacko-politycznej „Żagarystów”, którzy w dzienniku wydawali dodatki „Żagary” i „Wilcze Zęby”. Mutacje dziennika ukazywały się w różnym okresie czasu w Grodnie – „Kurier Grodzieński”, w Baranowiczach – „Kurier Nowogródzki”, w Słonimiu – „Kurier Słonimski” i w Piński „Słowo Polesia”. „Słowo” odegrało wielką rolę w życiu przedwojennego Wilna. Michał K. Pawlikowski pisze: „Dzieje kultury Wilna pomiędzy dwoma wojnami nie miałyby życia i rumieńców, gdyby w nich nie wspomnieć o rdzennym wilnianinie - Stanisławie Mackiewiczu, pełnym huraganowego temperamentu dziennikarzu, świetnym pisarzu i styliście, który w zahukanym nieco przez Warszawę Wilnie lat 1920-1926 potrafił stworzyć „Słowo”, dziennik, który z małego pisemka „monarchistycznego” stał się później jednym z najbardziej poczytnych pism całej Polski” („Sumienie Polski” Londyn 1946).

Do 1939 roku współpracownik wileńskiego dziennika “Słowo” Henryk Kassyanowicz (1905 Wilno – 1982 Warszawa), po wojnie stał się znanym dziennikarze, publicystą „Rzeczypospolitej” i “Głosu Pracy”, był długoletnim korespondentem Polskiej Agencji Prasowej i „Życia Warszawy” w Bonn (Niemcy Zachodnie) oraz współzałożycielem i zastępcą redaktora tygodnika „Forum”.

Poza „Słowem” najważniejszymi dziennikami wileńskimi były: „Kurier Wileński” i „Dziennik Wileński”, które ukazywały się przez wiele lat i aż do wybuchu wojny w 1939 roku.

Dobrze redagowany „Kurier Wileński” mający charakter popularny i wraz z mutacją „Kurier Wileńsko-Nowogródzki” nakład do 20 000 egzemplarzy był jednym z ważniejszych pozawarszawskich dzienników liberalnych. Ukazywał się 7 dni w tygodniu na 52 kolumnach i miał własną drukarnię. Założony w 1923 roku przez demokratów wileńskich: Józefa Batorowicza, Aleksandra Kleczkowskiego, Ludwika Chomińskiego i Mariana Kościałkowskiego. Jego redaktorem został Józef Batorowicz (także w latach 1926-28), ale zaraz potem Kazimierz Okulicz (1923-26 i 1928-36), następnie do 1939/1940 roku Witold Staniewicz i Józef Święcicki, a pierwszym współredaktorem zawodowy dziennikarz Aleksander Hafftka, poprzednio referent do specjalnych poruczeń w kancelarii cywilnej generała Lucjana Żeligowskiego, twórcy Litwy Środkowej (1920-22). Spółka założona w 1928 roku m.in. przez Witolda Abramowicza, Kazimierza Okulicza i Witolda Staniewicza, przejęła własność „Kuriera Wileńskiego”. Dziennik związany był z lokalnymi demokratami, a w społecznym programie kładł nacisk na równouprawnienie grup narodowych na Wileńszczyźnie, odrzucał wszelkie hasła nacjonalistyczne i antysemickie, w swej działalności stawiał na prawa miejscowej ludności i jej potrzeb narodowo-kulturalnych, popierał pomajowe rządy. Artykuły wstępne pisał Bolesław W. Święcicki, dział gospodarczy i depeszowy prowadził Witold Kiszkis, kronikę miejską Eugeniusz Świaniewicz, recenzje literackie i teatralne pisała Helena Romer-Ochenkowska, dział muzyczny prowadził Tadeusz Szeligowski, stałym publicystą był Józef Batorowicz. Także i z tym pismem współpracowały najlepsze pióra wileńskie, m.in. Czesław Jankowski, Witold Hulewicz, Wanda Pełczyńska, Józef Maśliński, Antoni Gołubiew, Władysław Gołubiew, Tadeusz Łopalewski, Eugenia Kobylińska, Stanisław Lorenz, Jerzy Zagórski, Wiktor Piotrowicz, Leon Wołłejko, Józef Bujnowski, Teodor Bujnicki, Piotr Lemiesz, Wanda Pełczyńska, Stanisław Stomma, Anatol Mikułko. Józef Batorowicz był korespondentem wileńskich wydawanego w Warszawie dziennika rządowego „Gazeta Polska”. Współpracowali z dziennikiem także znani dziennikarze spoza Wilna, jak np. Stanisław S. Kozaryn, Adam Ludwig, Antoni Miller, Aleksander Fornalczyk oraz literaci jak np. Benedykt Hertz czy Wacław Sieroszewski. Grupa Żagarystów po odejściu ze „Słowa” wydawała w „Kurierze Wileńskim” dodatki „Wilcze Kły” i „Piony”. W listopadzie 1936 roku grupa dziennikarzy wystąpiła z „Kuriera Wileńskiego” i założyła dziennik „Kurier Poranny”, którego redaktorem został Bolesław W. Święcicki.

Założony w 1924 roku „Dziennik Wileński” był pismem związanym ze Stronnictwem Narodowym Romana Dmowskiego i był redagowany przez Jana Obsta, a następnie redaktora wileńskiego wydania warszawskiej „Rzeczypospolitej” Aleksandra Zwierzyńskiego, w latach 1922-35 posła na Sejm RP (1922-27 wicemarszałek Sejmu), członka Komitetu Politycznego i Komitetu Głównego Stronnictwa Narodowego (1935-39). Stąd dziennik był bastionem narodowców wileńskich. „Dziennik Wileński” mimo wybitnych talentów redaktora Zwierzyńskiego i dużego poparcia dla Stronnictwa Narodowego w Wilnie nie dorównywał popularności tak „Słowa” jak i „Kuriera Wileńskiego”. Jego nakład dochodził do 10 000 egzemplarzy. Z pismem współpracowała m.in. Wanda Stanisławska (pod pseudonimem A. Pilawa) i Ludwika Życka. Po postawieniu w stan oskarżenia Aleksandra Zwierzyńskiego w związku z głośną sprawą docenta USB w Wilnie Władysława Cywińskiego, który na łamach „Kuriera Wileńskiego” (30.1.1938) znieważył w chamski sposób śp. marsz. Józefa Piłsudskiego, pismo zostało zawieszone i po miesięcznej przerwie wznowione pod tytułem „Głos Narodowy”. Jego redaktorem został Stefan Łochtin, którego w maju 1939 roku zastąpił Dariusz Żarnowski. Obok dziennikarzy wileńskich pisywali do „Głosu” także publicyści obozu narodowego spoza regionu, jak np. Roman Rybarski, Stanisław Głąbiński, Stanisław Kozicki, Joachim Bartoszewicz (Andrzej Paczkowski).

Jednym z czołowych publicystów prasy polskiej w międzywojennym Wilnie, związanym m.in. z „Dziennikiem Wileńskim” był urodzony w Wilnie Franciszek Hrynkiewicz (1883 - zm. po 1 IX 1939); dziennikarz, absolwent Uniwersytetu Jagielloński w Krakowie (studia uzupełnił w Wiedniu); za czasów niemieckich komisarz milicji obywatelskiej w Wilnie; 1918-19 działacz oświatowy w powiecie lidzkim z ramienia Komitetu Polskiego w Wilnie oraz prezes komitetu porządku i bezpieczeństwa publicznego w Ejszyszkach koło Wilna; po wyzwoleniu Wilna spod okupacji bolszewickiej w kwietniu 1919 roku członek Rady Narodowej (z wyboru) w Wilnie, redaktor naczelny “Ziemi Wileńskiej”, organu Straży Kresowej; po wojnie polsko-bolszewickiej 1920 roku wydawca tygodnika “Kresy” w Wilnie i dyrektor agencji prasowej Litwy Środkowej; szef biura prasowego Sejmu Wileńskiego (1922); wiceprezes Związku Pracowników Prasy Polskiej w Wilnie; 1923-25 redaktor naczelny “Informatora dla Handlu i Przemysłu” w Poznaniu; następnie i do 1939 roku członek redakcji “Dziennika Wileńskiego”; prezes stałej komisji wydawniczej pism wileńskich; wiceprezes Towarzystwa Popierania Sztuki Scenicznej w Wilnie; członek zarządu oddziału wileńskiego Związku Dziennikarzy Polskich; kierownik wileńskiego oddziału krakowskiego “Ilustrowanego Kuriera Codziennego”.

Pismem ludowców – Narodowego Zjednoczenia Ludowego w Wilnie był tygodnik „Gazeta Wileńska” wydawany w latach 1922-27, a Polskiej Partii Socjalistycznej „Robotnik Wileński” wydawany w latach 1938-39.

O ważności Wilna jako miasta w życiu Polski i miejsca sprzedaży ogólnopolskich dzienników (głównie warszawskich) może świadczyć m.in. to, że w mieście znajdował się oddział największego dziennika przedwojennej Polski – wydawanego w Krakowie „Ilustrowanego Kuriera Codziennego”. Kierownikiem redakcji warszawskiego „Ekspresu Ilustrowanego” w Wilnie był Leon Ancelowicz, który do 1939 roku był także sekretarzem stałej komisji wydawców pism wileńskich i afiliowanych.

W Wilnie ukazywało się także w różnym okresie czasu 57 tytułów polskich czasopism katolickich, w tym tani i popularny dziennik „Gazeta Codzienna” oraz po kilkadziesiąt czasopism społecznych i naukowych oraz organizacji i samorządu, a także 21 czasopism literackich i szereg oświatowych.

Do najważniejszych czasopism naukowych należały „Alma Mater Vilnensis” (1922-35) i „Ateneum Wileńskie” (1923-39).

1 marca 1920 roku odbyło się w Wilnie zebranie dwudziestu kilku ludzi pióra – literatów i dziennikarzy, którzy powołali do życia Związek Literatów i Dziennikarzy Polskich, któremu wkrótce zmieniono nazwę na Związek Pracowników Prasy Polskiej w Wilnie, a następnie na Towarzystwo Literatów i Dziennikarzy. Ostatecznie, w związku z rozwojem prasy polskiej w Wilnie, ukształtował się osobno Syndykat Dziennikarzy Polskich i Związek Zawodowy Literatów Polskich w Wilnie.

Polskie Radio Wilno

Państwowa spółka Polskie Radio (PR) z siedzibą w Warszawie, której celem działalności było i jest wypełnianie zadań radiofonii publicznej w Polsce, w 1927 roku postanowiła otworzyć regionalną rozgłośnię Polskiego Radia w Wilnie. W tym celu na wileńskim Zwierzyńcu wynajęto budynek dla rozgłośni, a na wzgórzu Lipówki wzniesiono dwa maszty 45-metrowe (54o39’13”N25o18’07”E), na których rozpięto antenę. Próbne programy nadano 28 listopada i 4 grudnia 1927 roku. Pierwszym dyrektorem programowym rozgłośni został w grudniu 1927 roku Witold Hulewicz (1895-1941), znany poeta, krytyk literacki, tłumacz i wydawca, a dyrektorem technicznym stacji Roman Pikiel. Oficjalne otwarcie radiostacji wileńskiej (czwartej w Polsce) nastąpiło 15 stycznia 1928 roku. Uroczystości rozpoczęły się od transmisji mszy z Bazyliki Wileńskiej. Poświęcenie stacji nastąpiło o 17 00. Okolicznościowe przemówienia wygłosili: dyrektor Polskiego Radia Zygmunt Chamiec, wojewoda wileński Władysław Raczkiewicz, generał Bolesław Popowicz i przedstawiciel Związku słuchaczy miasta Wilno Alfred Kopeć. Po odegraniu Mazurka Dąbrowskiego przed mikrofonem wystąpił chór "Echo" a "Sonety Krymskie" Adama Mickiewicza recytował Juliusz Osterwa.

Format stacji był informacyjno-muzyczny.

Modernizację radiostacji przeprowadzono w dwóch etapach: w 1935 roku rozgłośnia wileńska otrzymała nowy budynek przy ul. Mickiewicza 22, a jesienią 1936 roku podwyższono moc nadajnika z 16 kW do 50 kW i anteny podniesiono do 70 m. Budowniczym radiostacji wileńskiej był inż. Antoni Dygat. W 1939 roku budowano nową stację nadawczą w Krzyżówce (54o42’07N25o13’37”E), którą przerwał wybuch wojny. Witold Hulewicz był dyrektorem Polskiego Radia w Wilnie do 1935 roku, po nim funkcję tę objął Juliusz Petry (1935-37), następnie Janusz Żuławski (1.8. – 28.11.1937), a po nim Wanda Pełczyńska (1937-39).

Mieszkający w Wilnie od 1925 roku Witold Hulewicz odgrywał dużą rolę w życiu Wilna i Polskiego Radia Wilno – ożywił tamtejsze środowisko artystyczne. W 1925 roku namówił Juliusza Osterwę do przeniesienia z Warszawy do Wilna jego głośnego i zasłużonego teatru-laboratorium „Reduta”. W klasztorze pobazyliańskim w Wilnie odkrył pomieszczenie, w którym władze carskie więziły filomatów, w tym młodego Adama Mickiewicza i urządzał tam „Literackie Środy”. Był współzałożycielem z Czesławem Jankowskim i Władysławem Zahorskim i sekretarzem wileńskiego oddziału Związku Zawodowego Literatów Polskich. Witold Hulewicz bardzo rozpropagował radio. – Zapraszał do Rozgłośni Wileńskiej, nie tylko artystów, ale też naukowców, dziennikarzy. Urządzał tzw. środy literackie, na które zapraszał pisarzy. Urządzał tzw. środy literackie, na które zapraszał pisarzy. Zachowała się jego rozmowa radiowa przeprowadzona w 1932 roku z pochodzącym z Wileńszczyzny pilotem, por. Franciszkiem Żwirko, po jego zwycięstwie w rajdzie europejskim (zdobył w 1932 w zawodach „Challenge” pierwsze miejsce i puchar międzynarodowy dla Polski). Mówił:
– „W tej chwili stanął przed naszym mikrofonem ten, którego nazwano najzupełniej słusznie najlepszym lotnikiem Europy, por. Franciszek Żwirko. Na dźwięk tego nazwiska pręży się z dumą pierś każdego Polaka. Nazwisko to z entuzjazmem powtarza dziś każde dziecko polskie, a na całym świecie wymawiane jest z szacunkiem, niekiedy nawet z zazdrością”. Hulewicz jest autorem pierwszego polskiego dramatu napisanego specjalnie dla teatru radiowego: „Pogrzeb Kiejstuta”, a owocem jego pracy w radiu wileńskim było opracowanie teoretyczne na temat tej formy radiowej pt. „Teatr wyobraźni” (1935). W 1937 roku otrzymał nagrodę literacką miasta Wilna im. Filomatów za całokształt twórczości literackiej oraz zasługi dla rozwoju życia kulturalnego i artystycznego Wilna.

17 maja 1928 roku był w historii nie tylko Polskiego Radia w Wilnie, ale w ogóle Polskiego Radia dniem szczególnym. Rozgłośnia wileńska nadała wtedy pierwsze słuchowisko oryginalne, napisane specjalnie dla Polskiego Radia zatytułowane „Pogrzeb Kiejstuta” autorstwa Witolda Hulewicza i w jego reżyserii. Akcja słuchowiska osnuta została na legendach litewskich. Aktorzy grali w plenerze, rzeka, którą mogli usłyszeć słuchacze to był autentyczny plener wileński. Było to przedsięwzięcie pionierskie - śmiałe zamierzenie artystyczne i technologiczne. „Pogrzeb Kiejstuta” zapoczątkował w Polsce rozwój teatru radiowego. W roku 1929 dwukrotnie powtórzyła słuchowisko rozgłośnia PR w Wilnie i w roku 1935 miało ono swą premierę na antenie rozgłośni PR w Warszawie.

Obok Hulewicza pionierem teatru radiowego w Wilnie i w ogóle w Polsce był Tadeusz Byrski (1906-1987 Warszawa), aktor i reżyser teatralny, występujący do 1929 na scenach teatrów warszawskich, z tym, że w sezonie 1925/1926 był aktorem wileńskiego teatru Reduta Juliusza Osterwy. Od 1929 roku był pracownikiem Rozgłośni Polskiego Radia w Wilnie, gdzie był m.in. sekretarzem programu i kierownikiem programu, a także współtwórcą teatru radiowego i do 1937 roku głównym reżyserem w Rozgłośni Polskiego Radia w Wilnie.

W latach 1933-36 współpracował z rozgłośnią wileńską Konstanty Ildefons Gałczyński, głośny poeta i satyryk; pisał wówczas satyry, wiersze okolicznościowe i piosenki dla Hanki Ordonówny. Natomiast w latach 1936–37 w rozgłośni pracował Czesław Miłosz. Z kolei Tadeusz Łopalewski był od 1928 roku autorem, redaktorem i reżyserem, a na koniec kierownikiem programowy rozgłośni. Jeszcze jako student Uniwersytetu Stefana Batorego Wiktor Trościanko, późniejszy pisarz i długoletni publicysta polskiej sekcji Radia Wolna Europa (Monachium), podjął współpracę z rozgłośnią wileńską, w której od 1931 roku prowadził audycję dla studentów „Kwadrans akademicki”, a po ukończeniu studiów był do 1937 roku stałym pracownikiem Polskiego Radia. Opracowywał m.in. słuchowiska literackie oraz szopki radiowe. Obok nich w radiu wileńskim pracowało czterech innych literatów, z których dwóch ostatnich stało się znanymi już po wojnie: poetka i publicystka Wanda Dobaczewska, poeta, satyryk, krytyk literacki Teodor Bujnicki (występował razem z Gałczyńskim w satyrycznej audycji "Kukułka wileńska"), powieściopisarz Eugeniusz Paukszta i przede wszystkim Leon Lech Beynar, znany powszechnie jako Paweł Jasienica, pisarz historyczny, autor głośnego cyklu esejów historycznych „Polska Piastów” (1960), „Polska Jagiellonów” (1963) i „Rzeczpospolita Obojga Narodów” (1967–72). Autorem licznych audycji radiowych z dziedziny prawa i sztuki był znany w Wilnie prawnik i miłośnik sztuki Witold Jodko, a z zakresu etnografii i etnologii wileńskiej i Wileńszczyzny Maria Znamierowska-Prüfferowa. Helena Sztukowska-Falewicz poruszała sprawy prawne i dotyczące kobiet. Referentem muzycznym był znany wileński muzyk i kompozytor Stanisław Węsławski. Innym muzykiem często współpracującym z Polskim Radiem Wilno (liczne koncerty) był Władysław Kalinowski, długoletni dyrygent Związku Chórów w Wilnie i chóru „Echo” oraz organista bazyliki wileńskiej, a także bardzo popularny w Wilnie zespół mandolinistów „Kaskada” Edwarda Ciukszy. Referentem sportowym i turystycznym był dziennikarz i zasłużony działacz sportowy Jarosław Nieciecki. W radiu występował słynny gawędziarz wileński – aptekarz z zawodu Leon Wołłejko (jego niezrównane radiowe „pogaduszki oszmiańskie”), a bardzo często w niedzielę o godzinie 10 rano występowała „ciotka/ciótka Albinowa” (Aleksandrowiczowa), która także zabawiała słuchaczy wileńskim akcentem. I tej jej bardzo popularne pogaduszki utrwaliły w pamięci ludzkiej – po dziś dzień (!) radiostację wileńską – są kopiowane Tak w Wilnie jak i Polsce bez tego kochanego polskiego miasta. W latach 1928–39 rozgłośnia codziennie transmitowała mszę z kaplicy w Ostrej Bramie w Wilnie. W 1928 roku Hulewicz zatrudnił w radiu byłą śpiewaczkę opery wieleńskiej i aktorkę wileńskiego Teatru „Reduta” Juliusza Osterwy oraz literatkę Halinę Hohendlingerówną (1894–1962 Gdańsk), która wraz z zebraną przez siebie grupą aktorów wileńskich i stworzyła Teatr Dramatyczny Rozgłośni Wileńskiej. W radiu podejmowała również ważne tematy społeczne, głównie dotyczące kobiet. Niezwykłą popularność zdobyła sobie jednak jako autorka słuchowisk dla dzieci - znana była pod przydomkiem „Ciocia Hala”. Jedno z jej słuchowisk dostało nagrodę w Poznaniu. W 1938 roku została odznaczona Krzyżem Zasługi za działalność na polu pracy zawodowej i społecznej.

Polskie Radio Wilno nadawało na częstotliwości 536 kHz. W 1938 roku w Wilnie było 80, a w 1939 roku ok. 90-95 abonentów na 1000 mieszkańców, czyli w mieście – wciąż jeszcze pionierskim okresie radiofonii było ok. 20 000 radioodbiorników. Słuchacze Polskiego Radia Wilno założyli Radiowy Klub Optymistów, który w latach 1936-39 wydawał pismo „Optymista” oraz Klub Radioamatorów, który wydawał pismo „Fala 244. Pismo Radioamatorów” (1929-34) i klub radioamatorów Fala Wileńska, wydający pisemka „Fala 581”, (1931), „Fala 565” (1932), „Fala Wileńska” (1933-34). Działał także Klub Krótkofalowców w Wilnie, który wydawał pismo „Ostpewwk” (1935). Polskie Radio Wilno działało do 16 września 1939 roku: tego dnia zostało zbombardowane przez lotnictwo niemieckie.

Wydawnictwa książkowe

Pierwsza polska drukarnia została uruchomiona w Wilnie w 1576 roku przez znanego drukarza polskiego Daniela z Łęczycy. Spod prasy tej drukarni wyszedł pierwszy w Wilnie druk w języku polskim – „O miłościwym lecie” (1576) Jakuba Uchańskiego (1501-1581), arcybiskupa gnieźnieńskiego i prymasa Polski. Od tej chwili i do 1939 roku Wilno odgrywało dużą rolę w dziejach polskiego drukarstwa i polskiej książki. Np. działająca w Wilnie w latach 1592-1804 Drukarnia Akademicka do 1804 roku wydała 2549 tytułów, z których 1080 było wydanych po polsku, 1354 po łacinie (w tym ponad połowa autorów polskich) oraz zaledwie 84 druki litewskie oraz 30 po niemiecku, francusku, łotewsku, włosku i grecku. W XVI w. ukazało się 40 tytułów polskich, 87 po łacinie i 1 po litewsku; w XVII w. 297 po polsku, 554 po łacinie i 27 po litewsku; w XVIII w. (do 1773 r.) 743 tytuły po polsku, 713 po łacinie i tylko 56 po litewsku. Według historyka polskiej książki Tadeusza Turkowskiego („Wilno w dziejach książki polskiej” Wilno 1928) w latach 1804-1833 wyszło spod pras drukarskich w Wilnie 2156 druków (książek i broszur) polskich, co stawia Wilno na drugim po Warszawie (4527 druków) miejscu wśród miast polskich. W następnym trzydziestoleciu (1834-1863) wydano w Wilnie 1836 tytułów książek polskich, a, dla przykładu, w Warszawie 6680, Krakowie 2668, Lwowie 2587 i Poznaniu 1434 tytułów. W roku 1852, tj. po dwudziestu latach od chwili zamknięcia przez Rosjan polskiego Uniwersytetu Wileńskiego i po 20 latach silnej rusyfikacji Kresów, w Wilnie wydrukowanych było 79 tytułów książek w języku polskim i tylko 3 w języku rosyjskim, 2 w litewskim, 8 po hebrajsku, 4 po łacinie i 1 w języku niemieckim. Do Powstania Styczniowego 1863 w Wilnie można było jeszcze drukować książki polskie i miasto należało do czołowych polskich ośrodków drukarskich – wydawnictwa firm Zawadzki i Teofila Gluecksberga. W ramach represji po Powstaniu Styczniowym władze carskie zabroniły wydawanie książek polskich. Ukaz ten został cofnięty dopiero w 1906 roku. Wilno stało się ponownie znaczącym polskim ośrodkiem wydawniczym. W latach 1879-82 znana powieściopisarka polska Eliza Orzeszkowa była współwłaścicielką wypożyczalni i księgarni wydawniczej w Wilnie – „E. Orzeszkowa i S-ka” publikującej książki (wydała 22 książki polskie), kalendarze i pismo humorystyczne. Władzom carskim nie podobała się ta działalność - wydawanie książek polskich. Wydawnictwo wydała jej dwa utwory: „Widma” (1881) i „Sylwek Cmentarnik” (1881). W 1882 roku wydawnictwo zamknięto, a pisarkę skazano na przymusowe osiedlenie w Grodnie, które trwało pięć lat. Bodajże największą rolę w dziejach drukarstwa polskiego w Wilnie odegrała księgarnia i drukarnia Józefa Zawadzkiego (1781-1838 Wilno) założona w 1805 roku i następnie prowadzona przez jego synów: Adama (zm. 1875) i Feliksa (zm. 1891) oraz jego wnuka Feliksa do 1939 roku. Józef Zawadzki miał tytuł typografa i księgarza Uniwersytetu Wileńskiego, wydawał m.in. dzieła Lelewela, Śniadeckich „Poezje” Adama Mickiewicza (t. 1-2 1822-23). Po zakazie druku książek polskich po Powstaniu Styczniowym 1863-64 firma prowadziła działalność głównie księgarską – była największą księgarnią w mieście. Zaczęła ponownie drukować książki polskie od 1906 roku.

Do największych księgarń nakładowych w Wilnie w okresie międzywojennym (1919-39) należały: Oficyna Zawadzkich (Księgarnia Wydawnicza "J.Zawadzki", którą prowadził do 1940 roku Adam Zawadzki /1891-1975 Gliwice/ - ostatni kontynuator dzieła wydawniczego, które założone w Wilnie w 1804 przez Józefa Zawadzkiego, zapisało się chlubnie w historii kultury polskiej), która teraz ponownie specjalizowała się w wydawaniu podręczników uniwersyteckich oraz dziełach dotyczących Wilna, historii i krajoznawstwa Wileńszczyzny oraz nowoczesna Polska Drukarnia Nakładowa „Lux”, którą założył w 1919/20 Ludwik Chomiński, działacz ruchu ludowego i bibliofil. Tylko w latach 1922-31 wydała ona około 80 pozycji literatury pięknej (Wydawnictwo L. Chomiński) i w jej drukarni drukowane były tygodnik „Unia”, „Gazeta Krajowa”, „Gazeta Ludowa”, „Gazeta Wileńska” „Alma Mater Vilnensis” (1924-35). Do grupy innych największych wydawnictw wileńskich należały: Księgarnia Wileńskiego Stowarzyszenia Nauczycielstwa Polskiego, Wydawnictwo „Pogoń”, Wydawnictwo M. Latoura, Księgarnia Kazimierza Rutskiego i Księgarnia Św. Wojciecha, które, obok mniejszych wydawców (jak np. Polska Drukarnia Artystyczna „Grafika” Gracjana Archem-Archemowicza, wydawnictwo STO, drukarnia katolicka), rokrocznie wypuszczały na polski rynek księgarski 200-250 tytułów książek i broszur w języku polskim. Księgarnie te mają w swoim dorobku m.in. kilkadziesiąt tomów książek naukowych i publikacji o wysokiej i nieprzemijającej wartości, jak np. prof. Mariana Zdziechowskiego, prof. Stanisława Cywińskiego (np. 3-tomowe wydanie pism Władysława Syrokomli), Tadeusza Wróblewskiego i prof. Alfonsa Parczewskiego. Jeszcze wydana w Warszawie w latach 1963-60, a więc długi czas po wojnie, w dwunastu tomach Wielka Encyklopedia PWN, pomimo cenzury komunistycznej, która pilnowała tego, aby przemilczać odebrane nam przez Związek Sowiecki Kresy i ich rolę w życiu Polski i narodu polskiego, wymienia w bibliografii szeregu haseł następujące książki i prace wydane w polskim Wilnie w latach międzywojennych, które nie utraciły wartości naukowo-informacyjnej po dziś dzień: J. Gołąbek „W. Dunin-Marcinkiewicz, poeta polsko-białoruski” (1932), S. Pogoń „Głosy sprzed wieku. Szkice z dziejów procesu filareckiego” (1924), J. Frank „Pamiętniki” (t. 1-3, 1921), A. Szantyr „Działalność naukowa Gotfryda Ernesta Groddka” (1937), H. Łowmiański „Studia nad początkami społeczeństwa i państwa litewskiego” (t. 1-2, 1931-32), B. Wróblewski „Penologia” (1926), M. Morelowski „Przewodnik po województwie wileńskim” (1939), W. Wielhorski „Litwa etnograficzna” (1928), W. Kotwicz „Jan hr. Potocki i jego podróż do Chin” (1935), J. Putrament „Struktura nowel Prusa” (1936), E. Koschmieder „Teoria i praktyka rosyjskiego śpiewu neumatycznego” (1935), C. Baudouin de Courtenay-Ehrenkreutzowa „Ze studiów nad obrzędami weselnymi ludu polskiego” (1929), M. Łowmiańska „Wilno przed najazdem moskiewskim 1655 r.” (1929) i A. Witkiewicz-Wawrzyńczykowa „Wilno i ziemia wileńska” (t. 1-2, 1930-37).

W najnowszych dziejach polskiej książki złotymi zgłoskami zapisał się urodzony w Wilnie Piotr Hniedziewicz (1890 1976 Warszawa), księgarz, antykwariusz, wydawca, działacz społeczny; 1912-29 pracownik firm Gebethner i Wolff w Warszawie oraz M. Arct w Wilnie; ponownie w Warszawie od 1936 roku: zastępca kierownika filii firmy Gebethner i Wolff przy Krakowskim Przedmieściu, 1939-41 ponownie w firmie M. Arcta - kierownik księgarni przy Nowym Świecie; podczas wojny prowadził kolportaż zakazanych książek; 1945-53 wspólnik księgarni i antykwariatu Oficyna Księgarska Piotra Hniedziewicza w Warszawie (pierwsza po wojnie aukcja antykwarska, pierwsze po wojnie wydanie poezji K.I. Gałczyńskiego); 1957-69 kierownik Księgarni Literackiej przy Rynku Starego Miasta, w której odbywały się “czwartki literackie” (ponad 400); 1938-39 przewodniczący Zarządu Głównego Związku Zawodowego Pracowników Księgarskich oraz członek Towarzystwa Przyjaciół Książki; po wojnie założyciel Klubu Księgarza i wieloletni członek władz naczelnych Stowarzyszenia Księgarzy; autor Ze wspomnień księgarza 1939-45 (1970); laureat nagrody m.st. Warszawy.

Marian Kałuski
(Nr 178)

Wersja do druku

Pod tym artykułem nie ma jeszcze komentarzy... Dodaj własny!

19 Marca 1542 roku
Urodził się Jan Zamoyski, kanclerz wielki koronny, założył w 1580 r. miasto Zamość (zm. 1605)


19 Marca 1779 roku
Urodził się Józef Dwernicki, polski generał, dowódca kawalerii w powstaniu listopadowym (zm. 1857)


Zobacz więcej