Piątek 19 Kwietnia 2024r. - 110 dz. roku,  Imieniny: Alfa, Leonii, Tytusa

| Strona główna | | Mapa serwisu 

dodano: 15.12.18 - 20:10     Czytano: [1208]

Dział: Kresy w życiu Polski i narodu polskiego

Dykcjonarzyk kresowy (1)

AKMOLIŃSKI OBWÓD, jednostka administracyjna w północnym Kazachstanie. Liczba Polaków w obwodzie akmolińskim szacowana jest na ponad 12 tysięcy osób. Prawie wszyscy oni zostali wywiezieni na tereny Kazachstanu w latach 1936-37, kiedy władze sowieckie zdecydowały o fizycznej likwidacji skupisk polskich na Ukrainie i Białorusi. W 2008 władze Rzeczpospolitej zdecydowały o przeniesieniu ambasady z Ałma Aty do Astany, dzięki temu środowisko Polaków z północnych terytoriów Kazachstanu uzyskało łatwiejszy dostęp do pomocy świadczonej przez ambasadę, w tym do wsparcia w uzyskaniu Karty Polaka, która, zwłaszcza dla młodych osób, stanowi olbrzymie udogodnienie, pozwalające na podjęcie edukacji w Polsce, otrzymanie dofinansowania do studiów, a także rozpoczęcie legalnej pracy zarobkowej.

AŁBAZIN, miejscowość w Rosji, na Syberii, nad Amurem, w obwodzie amurskim, przy kolei transsyberyjskiej. Rosja PolakĂłw wziętych do niewoli podczas wojen polsko-rosyjskich toczonych na Kresach w latach 1654-56 i 1660-67 zsyłała na Sybir. W 1665 grupa zbiegĂłw polskich z rosyjskiej niewoli zesłanych na Syberię pod przywĂłdztwem polskiego szlachcica herbu Jaxa Nicefora Czernichowskiego dotarli tutaj i na pograniczu chińskim (MandĹźuria) załoĹźyli osadę Jaksa (Ałbazin). Po jakimś czasie chiński trybunał spraw zagranicznych wysłał do mieszkających w niej PolakĂłw wezwanie do poddania się Pekinowi, ktĂłre zredagowano w języku mandaryńskim i… polskim (!), a nie rosyjskim. Chińczycy tolerowali istnienie Jaksy na swym terytorium, dopĂłki była ona polska z charakteru i niezaleĹźną od Rosji. W 1674 Rosjanie zajęli Jaksę i nazwali ją Ałbazin. WĂłwczas Chińczycy postanowili ją zniszczyć, co im się udało podczas ich drugiej wyprawy zbrojnej na Ałbazin w 1684. MieszkańcĂłw zabrali ze sobą do Pekinu. Jaksa do 1900 była jedyną polską osadą na terenie Chin.

ANDRUSZÓW, miejscowość w europejskiej części Rosji, koło Smoleńska. 30 I 1667 zawarty tu został rozejm między Polską a Rosją na 13 i pół lat, który zakończył wojnę polsko-rosyjską 1654-67 (agresorem była Rosja); Rosja zatrzymała zajęte podczas tej wojny ziemie: smoleńską, czernihowsko-siewierską, Zadnieprze oraz Kijów (na 2 lata, w rzeczywistości na stałe).

ANTOPOL, miasteczko na Białorusi, koło Kobrynia, w obwodzie brzeskim, do 1945 w Polsce. W czasie konfederacji barskiej 8 IX 1771 doszło tu do bitwy wojsk konfederackich (2 tys. koni z artylerią pod dowództwem hetmana Michała Kazimierza Ogińskiego) z dużym oddziałem wojsk rosyjskich, który został całkowicie rozbity.

ARCHANGIELSK, miasto obwodowe w europejskiej części Rosji, nad Morzem Białym. Za Rosji carskiej osiedliło się tu kilkuset PolakĂłw, ktĂłrzy skupiali się wokół kościoła katolickiego św. Piotra i Pawła (od 1896 parafialnego), należącego do polskiej kresowej metropolii mohylewskiej. Urodził się tu znany historyk polski Władysław PobĂłg-Malinowski (1899-1962). Podczas rewolucji bolszewickie i kontrrewolucji w VII 1918 w Archangielsku, rządzonym przez bolszewikĂłw, garść rosyjskich monarchistĂłw wszczyna zbrojne powstanie, do ktĂłrego przyłączyło się 50 miejscowych PolakĂłw pod dowĂłdztwem kapitana Sołodkowskiego, ukrywających się w mieście. Polacy gołymi rękami rozbrajają bolszewicki oddział, potem biorą w niewolę lokalny czerwony sztab i w taki to sposĂłb Archangielsk wyzwoliła siła polskiego oręża. Oddział Polski, walczący u boku wojsk angielskich, rozrĂłsł się do 300 ludzi i walczył z bolszewikami w rejonie Archangielska do 20 IX 1919. W latach 1918-20 przez port archangielski uciekali Polacy z objętej wojną domową pn.-zach. Rosji. W okresie stalinowskim w Archangielsku i jego rejonie był system obozĂłw pracy przymusowej (łagrĂłw), w ktĂłrych więziono takĹźe tysiące PolakĂłw, takĹźe z polskich KresĂłw zagarniętych przez Związek Sowiecki we wrześniu 1939. Podczas II wojny światowej kierowane tu były konwoje sojusznicze transportujące z USA i Wielkiej Brytanii materiał wojenny i Ĺźywność dla Związku Radzieckiego; były one zwalczane przez niemieckie siły morskie i lotnicze; w konwojach tych brała udział Polska Marynarka Wojenna (m.in. “Garland”, “Jastrząb”) i Handlowa. Obecnie w mieście Ĺźyje 60 PolakĂłw i działa małe stowarzyszenie polskie. Miastem partnerskim Archangielska jest Słupsk.

ARSZINCEWO, miejscowość na Ukrainie, faktycznie od 2014 w Rosji, na Krymie, na pd. od Kerczu. Znajdują się tu ruiny antycznego Tyritake, perły staroĹźytnego Krymu. Od 2007 badają je polscy i ukraińscy (Uniwersytet w Odessie i Muzeum w Kerczu) naukowcy. Polską misją archeologiczną „Tyritake" Muzeum Narodowego w Warszawie kieruje dr Alfred Twardecki. W trakcie wykopalisk wydobyto z ziemi setki zabytkĂłw (monety, ceramika, fragment zegara słonecznego oraz ołowianej zatyczki do naczynia). DuĹźym sukcesem polskich badaczy jest odkopanie ruin wczesnochrześcijańskiej bazyliki z VIII–X stulecie n.e. i kompleksu mieszkalnego z okresu rzymskiego i bizantyjskiego.

ARTIOMOWSK, do 1924 Bachmut, miasto na Ukrainie, w obwodzie donieckim, w Donieckim Zagłębiu Węglowym. Pod koniec XIX w. zaczęli osiedlać się tu i w okolicy wolni Polacy szukający pracy. W 1902 powstała tu parafia katolicka, która w 1914 miała 2100 parafian, głównie Polaków.

AUTA, rzeka na Białorusi, lewy dopływ Dzisny, na WileńszczyĹşnie. Do 1945 w granicach Polski. Podczas wojny polsko-bolszewickiej w 1920, w czasie „pochodu za Wisłę” Armii Czerwonej pod dowĂłdztwem M. Tuchaczewskiego (62 tys. ludzi) parła znad gĂłrnej Berezyna na Wileńszczyznę. Linię rzeki Auta o długości 100 km broniła polska 1 Armia gen. Gustawa Zygadłowicza (34 tys. ludzi). 4-6 VII doszło tu do krwawych walk. ChociaĹź Polacy w pierwszych dwĂłch dniach walki powstrzymali atak Armii Czerwionej, jednak później zaczęli ulegać przewaĹźającej jej sile i nastąpił dalszy odwrĂłt Wojska Polskiego z KresĂłw.

BARANÓWKA - Baraniwka, miejscowość na Ukrainie, w obwodzie żytomierskim. Do czasów stalinowskich mieszkało tu sporo ludności polskiej, skupionej wokół tutejszego kościoła, który był filią parafii w Połonnem. W 1804 powstała tu bardzo znana polska fabryka eleganckich wyrobów porcelanowych, która przeszła do historii sztuki polskiej.

BATOH, miejsce na Ukrainie, w pobliżu wsi Czetwertynówka, w obwodzie winnickim. 1386-1793 w Polsce. Podczas wojen polsko-kozackich, hetman Marcin Kalinowski (10 tys. ludzi, w tym 1/3 piechoty) stanął tu w ufortyfikowanym obozie zamykając Kozakom drogę do Mołdawii, którą Chmielnicki chciał opanować i osadzić tam na tronie swego syna Jurija). 1-2 VI 1652 doszło tu to bitwy z Kozakami (12 tys. ludzi) i Tatarami (10 tys. ludzi), którą Polacy przegrali. Zginął hetman, a 5000 żołnierzy dostało się do niewoli, których Chmielnicki nakazał wyjątkowo brutalnie wymordować (zamordowany został m.in. Marek Sobieski, brat Jana przyszłego króla Polski). Rzezi dokonywano następująco: związanych jeńców po kilku wyprowadzano na wyznaczony plac (majdan), na którym Kozacy i Tatarzy nogajscy podrzynali Polakom gardła lub ścinali głowy; niektórych jeńców zakłuwano też pikami. Kaźń odbywała się w obecności pozostałych pojmanych, oczekujących z kolei na swą śmierć. Ciał ofiar nie grzebano. Był to siedemnastowieczny Katyń. Z pola bitwy uszło cało 1500 żołnierzy.

BEŁZ, miasto w zach. Ukrainie, niedaleko granicy z Polską, koło Sokala, w obwodzie lwowskim. GrĂłd w Bełzie naleĹźał do Polski do 1030, kiedy to został zajęty przez księcia kijowskiego Jarosława Mądrego. Od 1366 w granicach Polski; w 1375 otrzymał prawa miejskie od księcia opolskiego Władysława Opolczyka, Ăłwczesnego zarządcy Rusi Czerwonej; w latach 1388-1462 stolica polskiego lenna książąt mazowieckich; 1462-1793 stolica wojewĂłdztwa bełskiego; następnie w zaborze austriackim i ponownie 1918-39 i 1944-52 w granicach Polski; oderwane od Polski przez Stalina siedem lat po wojnie. Całą polską ludność przesiedlono przedtem w głąb PRL. Polski katolicki kościół parafialny p.w. św. Mikołaja istniał tu do XIV w. do 1951 roku i naleĹźał do arcybiskupstwa lwowskiego (siedziba dekanatu); w 1939 parafia miała 2397 wiernych. Od 1377 do 1788 istniał tu klasztor polskich dominikanĂłw z kościołem Wniebowzięcia MB, ktĂłry w 1394 uposaĹźył książę mazowiecki Ziemowit IV i od 1647 do 1788 klasztor dominikanek z kościołem Niepokalanego Poczęcia NMP, fundacji Z. Chodkiewiczowej; klasztory skasował zaborca austriacki. – Podczas wojny polsko-ukraińskiej o LwĂłw i Małopolskę Wschodnią był to najbardziej na wschĂłd wysunięty bastion zgrupowania „Bug” gen. Jana Romera. W okresie 29 I – 14 V 1919 był on terenem długotrwałych walk oddziałów polskich (3 baony piechoty, 2 spieszone szwadrony i 2 bataliony, dca płk Leon Berbecki) z Ukraińcami (15 sotni, 42 ckm i 2 bataliony). Polacy bohatersko odpierali ataki ukraińskie aĹź do czasu rozpoczęcia polskiej ofensywy w Małopolsce Wschodniej.

BERESTECZKO, miasto na zach. Ukrainie, koło Horochowa, w obwodzie wołyńskim, do 1945 w Polsce. Polska parafia katolicka w Beresteczku z połowy XVII w. miała w 1938 roku 1671 wiernych. - W czasie powstania Bohdana Chmielnickiego, 28-30 VI 1651 miała tu miejsce wielka i zwycięska dla wojsk polskich pod wodzą króla Jana Kazimierza (60 tys. ludzi, dowódcy: hetmani Mikołaj Potocki i Marcin Kalinowski, Stanisław Lanckoroński i ks. Jeremi Wiśniowiecki) bitwa z wojskami kozacko-tatarskimi B. Chmielnickiego i chana Islama III Gireja (100 tys. ludzi). Kozacy nie wytrzymali szarży husarii i chorągwi pancernych. Tatarzy widząc całkowite rozbicie wojsk kozackich wycofali się z pola bitwy i uprowadzili samego Chmielnickiego. Była to największa bitwa polsko-kozacka.

BEREZA do 1945 BEREZA KARTUSKA, miasto na Białorusi, w obwodzie brzeskim, do 1945 w Polsce (pow. PruĹźana w woj. poleskim). W latach 1648-1831 był tu wielki klasztor polskich kartuzĂłw (zamknięty przez carat; kościół klasztorny został kościołem parafialnym. - Armia Czerwona prąc na zachĂłd – w kierunku Polski, na początku 1919 zajęła opuszczoną przez wojsko niemieckie Berezę Kartuską. 14 II 1919 miasteczko odbił oddział Wojska Polskiego pod dowĂłdztwem kpt. Piotra Mienickiego, biorąc do niewoli 80 czerwonoarmiejcĂłw i zdobywając 2 karabiny maszynowe. Datę tę przyjmuje się za początek wojny polsko-bolszewickiej 1919-20. Podczas tej samej wojny, 21-27 VII 1920 wojsko polskie (14 Dywizja Piechoty gen. Daniela Konarzewskiego) toczyło tu ciężkie boje obronne przed nacierającymi oddziałami VIII i X dywizji strzelcĂłw Armii Czerwonej, ktĂłrych impet zmusił PolakĂłw do odwrotu w kierunku Kobrynia.

BEREZYNA, rzeka na wsch. Białorusi, prawy dopływ Dniepru. Podczas najazdu rosyjskiego (moskiewskiego) na Polskę, 27 VIII 1514 u przeprawy rzeki w rejonie Borysowa książę Konstanty Ostrogski, dowodzący oddziałami wielkolitewskimi i znakomitą jazdą polską, pobił oddział wojska moskiewskiego. - 27-28 XI 1812 przeprawiały się przez rzekę resztki Wielkiej Armii Napoleona I (40 tys. ludzi) w odwrocie spod Moskwy; w wyniku ataków rosyjskich (70 tys. ludzi pod dowództwem gem. Cziczagowa) Francuzi ponieśli duże straty. W tej bitwie, pod Stachowem, walczyło 9 tys. polskich żołnierzy 5 Korpusu pod dowództwem generałów Zajączka, Dąbrowskiego i Kniaziewicza: Polacy odpierali ataki Rosjan, tracąc w walce 3 tys. żołnierzy. Ich bohaterska walka umożliwiła przeprawienie się przez rzekę 30 tys. żołnierzy francuskich. - Podczas wojny polsko-bolszewickiej 1919-20 od końca 1919 do VII 1920 rzeka była linią frontu i w jej rejonie 14-30 V 1920 i 7 VII 1920, 1 i 4 Armie polskie toczyły boje z wojskami bolszewickiego Frontu Zachodniego podczas ich ofensywy na zachód.

BEREZYNA GÓRNA, wieś na wsch. Białorusi, w obwodzie witebskim. Miejscowość ta były trzykrotnie widownią walk podczas wojny polsko-bolszewickiej 1919-1920: 30 X – 3 XI 1919 wojska polskie (1 Dywizja Litewsko-Białoruska i oddziały 8 DP) skutecznie odpierały ataki wojsk bolszewickich, po czym rozpoczęły ofensywę w kierunku Lepla; 16-21 V 1920 toczyły się tu walki frontowe 1 Dywizji Litewsko-Białoruskiej z 3 brygadami strzeleckimi Armii Czerwonej, ktĂłre wsparte nowymi oddziałami bolszewickimi zmusiły wojsko polskie do odwrotu; na przełomie VI – VII 1920 podczas kolejnej ofensywy bolszewikĂłw (3 brygady strzelcĂłw), toczyła tu boje polska 15 Dywizja Piechoty, a groĹşba jej otoczenia wymusiła odwrĂłt wojsk polskich.

BIAŁA, miejscowość w Rosji, w obwodzie smoleńskim, koło Smoleńska. Tutaj w 1634 miały miejsce ciężkie walki Polaków z Moskalami.

BIAŁA CERKIEW, miasto na Ukrainie, w obwodzie kijowskim. Ziemie te, należące do Rusi Kijowskiej, w 1363 zostały włączone do Wielkiego Księstwa Litewskiego (WKL), ktĂłre w 1385 zawarło unię z Polską. Po unii lubelskiej ziemie ukrainne weszły w skład KrĂłlestwa Polskiego i Biała Cerkiew pozostawała w rękach polskich do 1793, kiedy zajęła ją Rosja w wyniku II rozbioru Polski. W połowie XVI w. wojewoda kijowski Fryderyk Proński wzniĂłsł w Białej Cerkwi zamek-twierdzę do obrony kraju przed Tatarami. wybudował w tym miejscu obronny zamek i twierdzę. Biała Cerkiew naleĹźała do włości krĂłlewskich; za zasługi została nadana kasztelanowi krakowskiemu Januszowi Ostrogskiemu. Kolejny jej właściciel Stanisław Lubomirski postarał się o prawa miejskie dla Białej Cerkwi (przywilej krĂłlewski wydany w Warszawie w 1620). W czasie powstania kozackiego Nalewajki w 1596 Kozacy wielką siłą otoczyli Białą Cerkiew chcąc ją zdobyć. Na odsiecz miasta pospieszyły oddziały Romana RoĹźyńskiego, ktĂłre przebiły się przez tabor i wiele trupa kozackiego połoĹźył. We wrześniu 1626 ruszyła kolejna wielka wyprawa TatarĂłw krymskich na Polską (40 tys. ludzi). Na początku paĹşdziernika wojska polskie pod wodzą hetmana Stanisława Koniecpolskiego, wspierane przez oddział kozacki, uderzyły na kosz tatarski pod Białą Cerkwią i rozgromiły TatarĂłw, kładąc 10 tys. trupem. Podczas powstania kozackiego pod wodzą Bohdana Chmielnickiego, po przegranej bitwie z wojskiem polskim pod Beresteczkiem (30 VI 1651), Chmielnicki schronił się na opanowanym wcześniej zamku w Białej Cerkwi. Wojsko polskie (24 tys. ludzi) dowodzone przez hetmana Mikołaja Potockiego 23 IX 1651 przystąpiło do oblężenia białocerkiewskiego zamku. Po pięciu dniach walki, 28 IX 1651 Potocki zawarł ugodę z Chmielnickim (tzw. Ugoda w Białej Cerkwi), ktĂłra zmniejszała liczbę kozakĂłw rejestrowych do 20 000 i ograniczała terytorium kozackie do wojewĂłdztwa kijowskiego. Podczas wyprawy zadnieprzańskiej wojsk polskich podczas wojny z Rosją, w dniu 23 X 1663 w Białej Cerkwi odbyła się wielka narada wojenna, w ktĂłrej udział wziął krĂłl Jan Kazimierz, Jan Sobieski, Stefan Czarniecki, Stanisław Rewera Potocki, hetman kozacki Paweł Tetera, oboĹşny Szymon Kawiecki. W dniach 28 V – 4 VI 1666 r. 6 tys. Ĺźołnierzy moskiewskich pod dowĂłdztwem Piotra Izmaiłowa nieskutecznie oblegało 2-tysięczną polską załogę twierdzy w Białej Cerkwi. W dniu 25 V 1667 twierdzę w Białej Cerkwi prĂłbowali zdobyć Kozacy Doroszenki, ktĂłrych rozgromili wierni Polsce Kozacy pod dowĂłdztwem Matiuty. Kilka miesięcy później Doroszenko ponownie zaatakował (10 tys. ludzi), jednak polska załoga twierdzy dowodzona przez jej komendanta Jana Stachurskiego wytrzymała oblężenie, a następnie po przybyciu odsieczy Brzuchowieckiego na czele 8 tys. Ĺźołnierzy, rozbito oddziały Doroszenki. - Kolejnymi właścicielami Białej Cerkwi i okolicznych majątkĂłw ziemskich (dobra te naleĹźały do największych w Polsce) byli: hetman wielki koronny Stanisław Jan Jabłonowski, wojewoda rawski Stanisław Wincenty Jabłonowski, ktĂłry wybudował tu kościół katolicki, a po nim Jerzy August Mniszech. W 1774 prawem wieczystym starostwo i miasto otrzymał krĂłl Stanisław August Poniatowski, ktĂłry w tym samym roku nadał je Franciszkowi Ksaweremu Branickiemu i w ich rękach dobra te pozostawały do rewolucji bolszewickiej w 1917. W ostatnich latach XVIII w. pobudowali tu oni duĹźy pałac, ktĂłrego wnętrza urządzone były w stylu empire i zdobiło je popiersie krĂłla Polski Stanisława Augusta Poniatowskiego. W pałacu znajdowały się liczne dzieła sztuki i polskie pamiątki narodowe; obok Białej Cerkwi – w Aleksandrii Braniccy mieli pałac letni z 1797, ktĂłry otaczał duĹźy i piękny park: ma 297 hektarĂłw i stanowi zarĂłwno największy park dendrologiczny, jak i posiadający największą kolekcję roślin na terenie Ukrainy. – Polacy musieli mieszkać w Białej Cerkwi i okolicy juĹź w XVI w. skoro pierwszy kościół katolicki został tu zbudowany w 1552. Po wojnach z Kozakami, Tatarami i Moskalami, w 1667 dzięki staraniem komendanta Jana Stachurskiego została odnowiona parafia w Białej Cerkwi, w ktĂłrej pracowali kapucyni. Jednocześnie sprowadził on do Białej Cerkwi jezuitĂłw, dał im kaplicę zamkową i powierzył funkcję kapelanĂłw obozu; mieli oni tu klasztor do 1774, w ktĂłrym przebywało wielu znanych kapłanĂłw, m.in. głośny kaznodzieja Konstanty Awedyk (1708-1771 Biała Cerkiew). W 1732 Stanisław Wincenty Jabłonowski wybudował tu nowy kościół pw. św. Jana Chrzciciela i przekazał go jezuitom; od 1779 był on kościołem parafialnym. Obecny piękny i duĹźy kościół z 1812 ufundowali Braniccy. Była przy nim polska szkoła parafialna. Parafia białocerkiewska naleĹźała do dekanatu kijowskiego w diecezji kijowskiej (od 1798 diecezji Ĺźytomierskiej). NaleĹźały do niej kaplice w Białej Cerkwi, Jeziornie, PotyjĂłwce i WĂłlce Połowieckiej. W 1880 parafia białocerkiewska miała 2711 parafian, a w 1914 juĹź 4161 wiernych. – Wojska polskie w 1920 przejściowo zajęły Białą Cerkiew, jednak po pokoju ryskim (18 III 1921) Biała Cerkiew pozostała po stronie sowieckiej. – W Białej Cerkwii urodziło się szereg znanych PolakĂłw, m.in. Róşa Czacka (1876-1961), zakonnica, opiekunka niewidomych, załoĹźycielka Towarzystwa Opieki nad Ociemniałymi (1911, główny ośrodek Tow. w Laskach pod Warszawą) i Zgromadzenia SiĂłstr Franciszkanek SłuĹźebnic KrzyĹźa (1918) oraz Czcigodna SłuĹźebnica BoĹźa; Stefania Knispel-WrĂłblowa (1911-1963), bibliotekarka (kier. Biblioteki Instytutu Badań Literackich w Warszawie), historyk literatury polskiej; Andrzej Wachowicz (1897-1940 w Charkowie), kapitan artylerii Wojska Polskiego, kawaler Orderu Virtuti Militari, ofiara zbrodni katyńskiej. – Prawie nic nie pozostało z polskiej Białej Cerkwi. Niemal wszystko zniszczyli bolszewicy, a Stalin zdziesiątkował tutejszą ludność polską.

BIAŁOGRÓD NAD DNIESTREM - Biłkorod-Dnistrowśkyj, miasto na Ukrainie, w obwodzie odeskim; starożytny, a następnie mołdawski port nad limanem Dniestru, łączącym się z Morzem Czarnym; do 1944 znany jako Akerman. Od końca XIV w. do 1484 pod zwierzchnictwem polskim (następnie turecki). W VIII 1487 królewicz Olbracht wyparł stąd wojska chana. Następnie królewicz organizował obronę potoczną na Podolu. W 1530 starosta chmielnicki Przecław Lanckoroński zadał tu Tatarom poważne straty.

BOJAN, miejscowość na Ukrainie, w obwodzie czerniowieckim (pn. Bukowina, do 1945 Rumunia). Pomimo zwycięstwa nad Turkami pod Wiedniem w 1683, Polska była ciągle w stanie wojny z Turcją i Tatarami. W 1685 wyruszyła kolejna polska wyprawa (14000 ludzi) do okupowanej przez TurcĂłw Mołdawii pod dowĂłdztwem hetmana wielkiego koronnego Stanisława Jabłonowskiego. Pod Bojanem 1-10 X 1685 doszło do najzaciętszej od batalii pod Wiedniem i Parkanami bitwy z duĹźo silniejszą armią turecko-tatarską (12 tys. TurkĂłw i 100 tys. TatarĂłw). Jabłonowski skutecznie odparł wszystkie ataki nieprzyjaciela na obĂłz polski, po czym wśrĂłd bardzo ciężkich warunkĂłw przeprowadził operację odwrotową warownym taborem. – W XIX w. powstała tu duĹźa kolonia polska, ktĂłra przetrwała do 1945, skupiona przy polskim kościele św. Jana Nepomucena z 1887 (1917-45 proboszczem był ks. Bronisław Gobowski) i Domie Polskim. W 1945 Polacy zostali wysiedleni do Polski.

BORYSÓW, miasto na Białorusi nad Berezyną. JuĹź w 1642 roku wzniesiono tu pierwszy kościół katolicki. W 1880 roku tutejsza parafia katolicka Wniebowzięcia NMP miała 3635 wiernych, a do dekanatu borysowskiego naleĹźało 11 parafii z ogĂłlną liczbą 20 560 katolikĂłw. Byli tu krĂłlowie Zygmunt I w 1514 roku (dokonał przeglądu wojska) i Zygmunt III w 1635 roku, obaj ciągnący z wojskiem do Smoleńska. W 1660 roku okupowany przez Moskali BorysĂłw oblegał Stefan Czarniecki, a w 1812 roku, podczas wojny francusko-rosyjskiej BorysĂłw przeszedł do historii z przeprawy wojska francuskiego przez Berezynę. 21 listopada 1812 roku miała tu miejsce bitwa o przeprawę na Berezynie, w ktĂłrej brały udział wojska polskie pod wodzą gen. Henryka Dąbrowskiego, przegrana mimo pełnej poświęcenia walki. JednakĹźe dzięki zręcznemu manewrowi oraz odkryciu przez PolakĂłw brodu pod Studzianką i budową mostu Napoleon przeprawił resztki swojej armii na drugą stronę rzeki. Była to zasługa saperĂłw gen. Dąbrowskiego i kpt. Prądzyńskiego. Do bitwy nad Berezyną doszło ponownie juĹź w końcowej fazie przeprawy przez mosty. Dywizja Dąbrowskiego znowu osłaniała uchodzące na drugą stronę rzeki wojska. 28 listopada doszło do całodziennej bitwy z korpusami Wittgensteina i Cziczagowa. Polacy walczyli bohatersko. Drugi pułk piechoty polskiej wraz z „młodą gwardią” francuską asekurował artylerię i amunicję. Bohaterstwo PolakĂłw i tragedię przeprawy berezyńskiej pokazali znani malarze polscy Wojciech Kossak i Julian Fałat na wielkiej panoramie „Przejście przez Berezynę” (1895-96). Ĺťycie polskiej ludności nad Berezyną na pocz. XX w. utrwalił pochodzący z tych stron prozaik Florian Czarnyszewicz (1895-1964) w 3-tomowej powieści „Nadberezyńcy” (Buenos Aires 1942, Toronto 1976, pierwsze wydanie krajowe Warszawa 1991). Tutejszych PolakĂłw zdziesiątkował terror stalinowski, wielu wywieziono w głąb Związku Sowieckiego. Polskość, juĹź jednak w skromnej dawce odrodziła się po upadku Związku Sowieckiego w 1991 roku i powstaniu państwa białoruskiego. Na pocz. XXI w. działał tu Rejonowy Oddział Związku PolakĂłw na Białorusi i Dziecięcy Zespół Pieśni i Tańca "Słoneczko" oraz parafia katolicka.

CAROWO ZAJMISZCZE, wieś w Rosji, w obwodzie smoleńskim, 43 km od Wiaźmy. Podczas kampanii moskiewskiej, w czerwcu-lipcu 1610 wojska polskie (11 tys. ludzi), pod dowództwem hetmana Stanisława Żółkiewskiego, oblegały tutejszą twierdzę, bronioną przez 8000 Moskali pod wodzą Hrehorego Wołujewa. Na odsiecz twierdzy wyruszyły wojska kniazia Dymitra Szujskiego. Wówczas hetman Żółkiewski pozostawił 4000 żołnierzy dla blokowania twierdzy, a z resztą wojska wyruszył przeciwko Szujskiemu. Po wspaniałym rozgromieniu armii Szujskiego pod Kłuszynem (4 VII) Żółkiewski powrócił pod Carowo Zajmiszcze i zmusił Wołujewa do kapitulacji. Ten wraz z wojskiem moskiewskim uznał polskiego królewicza Władysława nowym carem Rosji i złożyli mu przysięgę wierności i przyłączyli się do wojsk Żółkiewskiego.

CHERSOŃ, miasto na pd. Ukrainy, nad Dnieprem, stolica obwodu chersońskiego. W mieście i tutejszym porcie załoĹźonym przez carycę Katarzynę II w 1778, w latach 1783-ok. 1793 działała Kompania Handlowa Polska (tzw. Kompania Chersońska) – pierwsze w dziejach polskie przedsiębiorstwo Ĺźeglugowe. - Pod koniec XIX w. zaczęli osiedlać się tu Polacy szukający pracy. Tutejsza parafia katolicka w 1914 miała 2204 parafian, głównie PolakĂłw. - Urodziło się tu kilku znanych PolakĂłw, m.in.: Waleria Fegler-Bielińska (1910-1984), nauczycielka i polityk, posłanka na Sejm 1961–65, i Jerzy Szeski (1920-1992), znany scenograf filmowy i teatralny. Poza tym Ĺźycie wielu innych PolakĂłw było związane z miastem, jak np.: Edmunda Rufin DzierĹźyńskiego (1838-1882), ktĂłry był nauczycielem w tutejszym gimnazjum; generał dywizji Wojska Polskiego Tadeusz Kossakowski (1888-1965), ktĂłry ukończył tu szkołę realną; poeta, eseista i tłumacz Jan Śpiewak (1908-1967), ktĂłry w Chersoniu spędził dzieciństwo; generał brygady Wojska Polskiego, pionier polskiego Ĺźeglarstwa i wychowania morskiego Mariusz Zaruski (1867-1941), ktĂłry aresztowany we Lwowie w 1939 zmarł w tutejszym więzieniu NKWD; na cmentarzu jest jego grĂłb – dziś zadbany. - Miastem partnerskim Chersonia jest RzeszĂłw.

CHYRÓW, miasto na Ukrainie, w obwodzie lwowskim, koło Sambora; do 1945 w Polsce. Miasto załoĹźyli Polacy w 1528; polska parafia katolicka, załoĹźona w 1531, miała 3050 parafian w 1939. 1883-1939 był tu słynny, duĹźy i wspaniale urządzony Zakład Naukowo-Wychowawczy OjcĂłw JezuitĂłw, będący jednym z najlepszych gimnazjĂłw w Polsce. XI 1918 – V 1919 teren walk polsko-ukraińskich. Sławą okrył się polski pociąg pancerny „Kozak”, a bohaterstwem Ĺźołnierze 2 pułku strzelcĂłw podhalańskich. V 1919 3 Dywizja Piechoty LegionĂłw gen. Zygmunta Zielińskiego przełamała front, zmuszając cały III korpus ukraiński do odwrotu na wschĂłd.

CIECIERZYN, miejscowość na Białorusi, w obwodzie mohylewskim. Podczas najazdu rosyjskiego na Polskę w 1654, armia moskiewska (83 tys. ludzi) pod dowództwem kniazia Dymitra Trubeckiego rozbiła tu 24 sierpnia dużo słabsze wojska Rzeczypospolitej dowodzone przez hetmana Janusza Radziwiłła.

CZERNIHÓW, miasto w pn. Ukrainie, stolica obwodu czernihowskiego. 1357-1503 w granicach Wielkiego Księstwa Litewskiego, ktĂłre od 1385 było w unii z Polską. 1503 przyłączony do Wielkiego Księstwa Moskiewskiego. Odzyskany w 1618, do 1648 naleĹźał do Polski, od 1635 jako stolica wojewĂłdztwa czernihowskiego. Nastąpił rozwĂłj miasta, ktĂłremu krĂłl Zygmunt III nadał w 1623 prawo magdeburskie. CzernihĂłw odpadł od Polski w 1648 w wyniku powstania Bohdana Chmielnickiego i przyłączenia go do Rosji w 1654. - W połowie XIX w. zaczęli osiedlać się tu i w okolicy wolni Polacy szukający pracy. W 1858 powstała tu polska parafia katolicka, ktĂłra w 1914 miała 211 wiernych. – Miastem partnerskim Czernihowa jest Tarnobrzeg.

CZERNIHÓW, miasto na Ukrainie, stolica obwodu czernihowskiego. XIV-1499 i 1618-48 należał do Litwy, złączonej z Polską. Za Rosji carskiej (XIX w.) osiedliło się tu kilkuset Polaków, którzy skupiali się wokół polskiego kościoła katolickiego (parafialnego od 1894; dekanat charkowski), należącego do polskiej (kresowej) metropolii mohylewskiej.

CZORTKÓW, miasto na Ukrainie (od 1991), w obwodzie tarnopolskim; do 1945 w Polsce, w woj. tarnopolskim. Miasto załoĹźył Polak – Jerzy Czortkowski w 1522, a miejskie prawo magdeburskie nadał mu krĂłl Zygmunt I Stary. – 1610-1945 klasztor polskich dominikanĂłw; pierwszy kościół katolicki 1619, obecny, wielki i piękny z 1918 w stylu nadwiślańskim projektu znanego architekta polskiego Jana Sas-Zubrzyckiego; w kościele był cudowny obraz Matki Boskiej Róşańcowej, ofiarowany dominikanom przez krĂłla Polski Jana Kazimierza, ktĂłry, wywieziony przez wysiedleńcĂłw, od 1945 znajduje się w kościele dominikańskim św. Jacka w Warszawie. – 1772-1918 miasto było pod zaborem austriackim, po przyznaniu jej autonomii w 1868 w rękach PolakĂłw. – Podczas wojny polsko-ukraińskiej o Małopolskę Wschodnią 1918-19, miasto zajęte przez wojska ukraińskie z pomocą austriacką (terror ukraiński) i bronione przez I Brygadę StrzelcĂłw Siczowych, zajęła nocą z 6 na 7 VI 1919 grupa wojsk polskich pod dowĂłdztwem mjr JĂłzefa Jaklicza; Polacy utracili miasto 9 VI w wyniku wielkiej ukraińskiej kontrofensywy; miasto zostało ponownie wyzwolone przez PolakĂłw 15 VII 1919. Podczas wojny polsko-bolszewickiej, 20 VII-15 IX 1920 zajęte przez Armię Czerwoną. W niepodległej Polsce, w latach 1920-39 miasto powiatowe w woj. tarnopolskim; rozwĂłj miasta (ludność wzrosła z 5 do 19 038 osĂłb, z czego 10 504 stanowili Polacy, 4860 Ĺťydzi, a 3633 Ukraińcy); siedziba dowĂłdztwa Brygady KOP „Podole” i garnizon macierzysty Batalionu KOP „CzortkĂłw” (1935-38 jego dowĂłdcą był Stefan Paweł Rowecki, podczas wojny komendant główny Armii Krajowej); siedziba władz powiatu czortkowskiego, w ktĂłrym mieszkało 36 486 PolakĂłw, a polskie parafie katolickie były w: . Po agresji Związku Sowieckiego na Polskę, 17 IX 1939 – 5 VII 1941 pod okupacją sowiecką. 21/22 I 1940 wybuchło tu polskie powstanie – pierwszy na okupowanym terytorium Polski powstańczy zryw zbrojny podczas II wojny światowej, krwawo stłumione przez NKWD; deportacje PolakĂłw na Sybir; 1/2 VII 1941 NKWD zamordowało 8 polskich dominikanĂłw. Po ponownym włączeniu Małopolski Wschodniej do Związku Sowieckiego, 1944-46 pozostałych PolakĂłw wysiedlono w granice Polski Ludowej. – Ruiny zamku polskiego z XVII w.; stary, zabytkowy polski cmentarz. - W mieście urodziło się szereg znanych PolakĂłw, m.in.: Wacław Czerwiński (1900-1988), konstruktor lotniczy, jeden z prekursorĂłw polskiego szybownictwa; Jerzy Janicki (1928-2007), pisarz, dziennikarz i scenarzysta; Edward Kmiecik (ur. 1928), malarz, artysta plastyk; Ireneusz Opacki (1933-2005), literaturoznawca, prof. Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach; Jerzy Przystawa (1939-2012), fizyk, prof. Uniwersytetu Wrocławskiego; Alfred Trawiński (1888-1968), lekarz weterynarii, prof. wyĹźszych uczelni we Lwowie, Wrocławiu i Lublinie; Tadeusz WaĹźewski (1896-1972), matematyk, prof. Uniwersytetu Jagiellońskiego.

DEULINO (Dywilino), miasto w europejskiej części Rosji, w obwodzie moskiewskim; w 1618 zawarto tu na 14,5 roku (1619-33) rozejm między Polską a Rosją (Moskwą), który pozostawił przy Polsce ziemie: smoleńską, czernihowską i siewierską. Zawarcie rozejmu oznaczało w praktyce wyrzeczenie się przez Polskę planu podporządkowania sobie Rosji.

DUBICZE, wieś na Litwie, na Wileńszczyźnie. Podczas Powstania Styczniowego miejsce bitwy stoczonej 11 IV 1863 między oddziałem powstańców polskich a oddziałem wojsk rosyjskich; w przegranej przez Polaków bitwie zginął dowódca oddziału Ludwik Narbutt, jeden z przywódców powstania na Litwie.

DUBLANY, miejscowość koło Lwowa (do 1939 w Polsce, obecnie Ukraina). W 1856 roku z inicjatywy prezesa polskiego Galicyjskiego Towarzystwa Gospodarskiego we Lwowie Leona Sapiehy, została tu założona polska uczelnia rolnicza pod nazwą Wyższa Szkoła Dublańska, która w 1901 otrzymała nazwę Akademii Rolniczej; w latach 1862-70 i 1877-90 była to jedyna polska wyższa uczelnia rolnicza. Do 1914 ukończyło ją 1360 słuchaczy. Przy Akademii Rolniczej działały Krajowe Zakłady Rolnicze (niższa szkoła roln., stacja chemiczno-roln. I stacja torfowa). Po odrodzeniu się państwa polskiego w 1918, w latach 1919-39 funkcjonowała jako Wydział Rolniczo-Lasowy Politechniki Lwowskiej; w latach 1919-30 otrzymało dyplomy 556 słuchaczy. Pracowało tu wielu wybitnych uczonych polskich, jak E. Godlewski (st.), M. Raciborski, S. Krzemieniewski, K. Malsburg, J. Mikułowski-Pomorski. W Dublanych w 1905 utworzono również polską Krajową Szkołę Gorzelnictwa i Stację Fermentacyjną.

GOŁOGRY, miasteczko na Ukrainie, w obwodzie lwowskim, do 1945 w Polsce (pow. złoczowski, woj. tarnopolskie). Miasteczko założone przez Polaków w 1461, zamieszkiwane przez Polaków, Rusinów/Ukraińców i w dużym procencie spolonizowanych językowo Żydów. Była tu polska katolicka parafia NMP z 1452, która w 1938 miała 3260 wiernych. Podczas wojny polsko-ukraińskiej, w czasie walk toczonych tu w dniach 23-29 VI 1919 polskie oddziały wojskowe (grupa gen. Władysław Jędrzejewski i grupa gen. Daniela Konarzewskiego) przełamały ukraińskie linie obronne I i II korpusu płk. Osypa Mykytki i gen. Myrona Tarnawskiego. Dobrze przeprowadzona operacja zakończyła się zepchnięciem Ukraińców za rzekę Złotą Lipę. Podczas II wojny światowej, w nocy z 30 na 31 marca 1944 bojówka nacjonalistów ukraińskich z UPA napadła na polskie zagrody na peryferiach miasteczka i wymordowała 28 osób paląc 41 zabudowań. W 1945 tutejsi Polacy zostali wypędzeni w granice Polski Ludowej. Urodzili się tu m.in.: Piotr Ferensowicz (ur. 1940), muzyk, chórzysta i dyrygent, 1971-93 kierownik Chóru Operetki Wrocławskiej (chórmistrz) i 1972-99 kierownikiem-dyrygentem chóru Politechniki Wrocławskiej; Jan Sienieński (ok. 1506-1582), duchowny katolicki, katolicki arcybiskup lwowski 1576-82; Ryszard Zub (1934 -2015), szermierz szablista, trzykrotny medalista olimpijski w konkurencji drużynowej: w 1956 (srebro), 1960 (srebro) i w 1964 (brąz). W drużynie zdobywał również medale mistrzostw świata: brązowy w 1957 oraz czterokrotnie złoty w 1959, 1961, 1962, i 1963.

HALICZ, miasto na Ukrainie (Wsch. Galicja). Od 1349 do 1939 w granicach Polski (1772-1918 w zaborze austriackim); XIV-XVIII w. forteca polska o dużym znaczeniu militarnym. 1367 powstała tu druga katolicka metropolia polska, przeniesiona w 1412 do Lwowa, której podlegały biskupstwa w Przemyślu, Włodzimierzu Wołyńskim, Chełmie i Kamieńcu Podolskim; ostatnim metropolitą halickim był 1410-12 Mikołaj Trąba, następnie arcybiskup gnieźnieński i pierwszy prymas Polski. Są tu ruiny zamku z czasów króla Kazimierza Wielkiego oraz dwa byłe polskie kościoły katolickie (czynne do 1945); były tu starodawne klasztory polskich dominikanów (1238-1914) z kościołem św. Anny, franciszkanów (1367-1787) przy kościele św. Krzyża oraz franciszkanów konwentualnych (1596-1945) przy romańskim kościele św. Stanisława Bpa. z XIII w.; farę halicką ufundował król Władysław Jagiełło w 1427; w 1939 parafia katolicka liczyła 3170 wiernych (Polaków). Istniejące dawniej ruskie biskupstwo prawosławne przywrócił w 1539 król polski Zygmunt Stary; w 1570 zostało ono przeniesione do Lwowa i jego kontynuatorem jest ukraińskie grekokatolickie (unickie) arcybiskupstwo lwowskie.

HODÓW, wieś na Ukrainie, w obwodzie tarnopolskim, koło Pomorzan, do 1945 Polska. Tutaj 11 VI 1694 czterystu polskich husarzy i pancernych przez 5-6 godzin odpierało ataki stokrotnie liczniejszych Tatarów (40 tys. ludzi) pod wodzą Gazy Gereja. Odpierali natarcie tak długo, aż w końcu napastnicy zrezygnowali z próby pokonania żołnierzy koronnych i z dużymi stratami wycofali się. To spektakularne zwycięstwo przypomina obraz Mirosława Szejby Obrona Hodowa.

HUMAŃ, miasto w środkowej części Ukrainy, która 1569-1793 była częścią Polski. Humań został założony na pocz. XVII w. jako ośrodek włości Kalinowskich; był twierdzą polską; w czasie powstania hajdamaków w 1768 miała tu miejsce wielka i bardzo brutalna rzeź Żydów i Polaków (20 000 ofiar), dokonana przez ukraińską bandę
Iwana Gonty i Maksyma ĹťeleĹşniaka, przed ktĂłrą ludność szukała tu schronienia. Szczęsny Potocki załoĹźył tu w 1795 rozległy park sentymentalny, nazwany od imienia jego Ĺźony “ZofiĂłwką” (dzisiaj jest rezerwatem dendrologicznym). Od 1702 do czasĂłw stalinowskich była tu polska parafia katolicka z kościołem Wniebowzięcia NMP; miała 2000 parafian; naleĹźała do dekanatu humańskiego diecezji Ĺźytomierskiej. Tutejsze znane polskie gimnazjum bazyliańskie (do 1831) ukończyli znani pisarze polscy: JĂłzef Bohdan Zaleski, Seweryn Goszczyński i Michał Grabowski oraz m.in. JĂłzef Mianowski (rodem z Humania) - 1862-69 rektor Szkoły Głównej Warszawskiej i znany filolog klasyczny i tłumacz JĂłzef JeĹźowski.

HUTA STEPAŃSKA, wieś na Ukrainie, w obwodzie rĂłwieńskim, nad Horyniem (Wołyń). W 1943 miała tu miejsce samoobrona ludności polskiej (ok. 10 tys. osĂłb) przed atakami ukraińskich nacjonalistĂłw, ktĂłrzy po zdobyciu wioski wymordowali kilka tysięcy osĂłb; reszta uratowała się taborową ucieczką do najbliĹźszych miast; dowĂłdcą obrony był kpt. W. Kochański ps. “Bomba”.

INFLANTY, kraina historyczna na terenie Łotwy i Estonii. 1561 południowa jej część (Kurlandia i Semigalia) po sekularyzacji Zakonu Kawalerów Mieczowych została lennem Polski i związanej unią z Polską Litwy, a pozostała część została włączona do Polski. Z tej części Inflanty południowe Inflanty (okolice Dyneburga, Iłłukszty i Rzeczycy), zwane Polskimi, należały do Polski do 1772, stanowiąc województwo inflanckie i katolicką diecezję inflancką. Do dziś dnia kilkadziesiąt tysięcy mieszkańców Inflant (należących dziś do Łotwy) uważa się za Polaków.

JABŁONKA WIELKA, wieś na Ukrainie, w obwodzie wołyńskim (łuckim), koło Maniewicz. Do 1945 w granicach Polski. 21 X 1915 I i III Brygada Legionów Polskich Józefa Piłsudskiego (łącznie 3 tys. żołnierzy, 14 dział i 7 ckm) stoczyło tu zwycięski całodzienny bój z rosyjską 4 dywizją strzelców (wzięto 200 jeńców), co umożliwiło zamknięcie luki w ugrupowaniu wojsk austriackich w tej części frontu wołyńskiego.

JAŁTA, miasto na Ukrainie (od 1991), nad Morzem Czarnym. Pod koniec XIX w. zaczęli osiedlać się tu zamożni Polacy. W 1904 powstała tu parafia katolicka, która w 1914 miała 550 parafian, głównie Polaków. 4-11 II 1945 odbyła się tu konferencja (konferencja jałtańska) szefów rządów Związku Sowieckiego (J. Stalina), Stanów Zjednoczonych Ameryki (prez. F.D. Roosevelt) i Wielkiej Brytanii (prem. W. Churchill), na której Roosevelt i Churchill oddali całą Europę Wschodnią, w tym także Polskę, pod wpływy (władzę) Związku Radzieckiego; ustalono także obecną wschodnią granicę Polski, od której oderwano takie kilkuwiekowe bastiony kultury polskiej jak Lwów i Wilno.

JARUGA – Jaruha, wioska na Ukrainie, w obwodzie winnickim, koło Mohylowa Podolskiego, nad Dniestrem. Do 1793 roku w granicach Polski. Wobec planowanej nowej agresji turecko-tatarskiej na Polskę, na co wskazywała obecność armii turecko-tatarskiej po drugiej stronie Dniestru, hetman wielki koronny Stanisław Żółkiewski nie mając dostatecznie duĹźej armii, za zgodą krĂłla, przystąpił tu 13 IX 1617 do rokowań pokojowych ze Skinder-paszą. W zawartym 26 IX 1617 pokoju Polska zrzekła się praw swoich do Mołdawii i Wołoszczyzny, ktĂłre to krainy historyczne Turcja uwaĹźała za jej podległe.

JAWORÓW – Jaworiw, miasto na Ukrainie (od 1991), w obwodzie lwowskim, do 1945 w Polsce, miasto powiatowe w woj. lwowskim. W 1931 w powiecie jaworowskim mieszkało 26 938 PolakĂłw, a polskie parafie katolickie były w: Jaworowie, Bruchnalu, Krakowcu, MuĹźyłowicach i Szutowej. - Pod koniec XIV w. naleĹźał do dĂłbr piastowskiego księcia raciborskiego Wacława I, później Sobieskich. Prawa miejskie magdeburskie nadał miejscowości w 1569 krĂłl Zygmunt August. Polski kościół katolicki z 1454. Zamek Sobieskich, w ktĂłrym 11 VI 1675 krĂłl Jan III Sobieski zawarł tajny układ sojuszniczy z krĂłlem francuskim Ludwikiem XIV w myśl ktĂłrego Francja miała pomĂłc Polsce w odzyskaniu ziem polskich zagarniętych przez Turcję i opanować Prusy Książęce. Natomiast w 1683 krĂłl Jan III otrzymał tu gratulacje od papieĹźa Innocentego XI po zwycięstwie nad Turkami pod Wiedniem. Na początku XVII w. była tu drukarnia polska, w ktĂłrej wydano m.in. w 1619 sztukę dramatyczną polskiego pisarza ze Lwowa Jakuba Gawatha pt. Tragaedia, albo Wizerunek śmierci przeświętego Jana Chrzciciela, przesłańca BoĹźego. - Przed wojną była tu znana polska Państwowa Szkoła Przemysłu Drzewnego oraz od 1926 Szkoła PodoficerĂłw Zawodowych Kawalerii, ktĂłrej pierwszym komendantem został mjr Tadeusz Komorowski, podczas wojny komendant główny Armii Krajowej i Naczelny WĂłdz. - W mieście urodziło się szereg znanych PolakĂłw, m.in. generał Wojska Polskiego Władysław Langner (1896-1972), wybitny matematyk, prof. polskiego Uniwersytetu Lwowskiego Wawrzyniec Ĺťmurko (1824-1889) i przewodniczący Związku Harcerstwa Polskiego Stanisław Nowakowski (1899-1985). – Po przyłączeniu miasta do Związku Sowieckiego w 1945 prawie wszyscy Polacy zostali stąd wypędzeni do Polski Ludowej. - Obecnie działa tu oddział Towarzystwa Kultury Polskiej Ziemi Lwowskiej i jest czynny kościół katolicki.

JAZŁOWIEC, miasteczko na Ukrainie, w obwodzie tarnopolskim, koło Buczacza. Do 1945 w granicach Polski. Jest to jedna z najstarszych osad polskich na Podolu. Własność polskich rodĂłw: Buczackich (ktĂłrzy po osiedleniu się w Jazłowcu przyjęli nazwisko Jazłowieckich), Radziwiłłów, Koniecpolskich i Poniatowskich. W tutejszym pałacu zbudowanym w 1644-59 przez hetmana Koniecpolskiego i będącym od 1746 do końca XVIII w. wieku rodową siedzibą Poniatowskich, spędził swoje młodzieńcze lata przyszły krĂłl Polski Stanisław August Poniatowski (1764-95). Kościół polskich dominikanĂłw św. Anny z 1590. W kościele tym swą pierwszą mszę odprawił w 1894 Adam Sapieha, późniejszy biskup krakowski i kardynał. Miejsce śmierci i pochĂłwku wybitnego polskiego kompozytora doby renesansu, Mikołaja Gomółki (1535-1591). Od 1863 klasztor polskich siĂłstr niepokalanek, załoĹźony przez bł. Marcelinę Darowską (beatyfikowana przez papieĹźa Jana Pawła II 6 X 1996), w ktĂłrym do 1946 znajdował się słynący łaskami posąg Matki BoĹźej Jazłowieckiej (obecnie w Szymanowie k. Warszawy). Podczas wojny polsko-ukraińskiej XI 1918 – VII 1919 klasztor zajęły wojska ukraińskie i zamieniły na więzienie dla internowanych PolakĂłw. 10-13 VIII 1919 w wąwozach w pobliĹźu Jazłowca odbyła się zwycięska bitwa polskiej 10 DP gen. Lucjana Ĺťeligowskiego z wojskami IV korpusu ukraińskiego gen. Gembaczewa. Do zwycięstwa nad Ukraińcami przyczyniła się szarĹźa 14 Pułku, ktĂłry od tego zwycięstwa przyjął nazwę UłanĂłw Jazłowieckich. W latach 1920 – 1939 siostry niepokalanki prowadziły tu znany w Polsce zakład naukowo-wychowawczy, ktĂłry obejmował gimnazjum i liceum ogĂłlnokształcące oraz seminarium gospodarcze wraz z internatem. Podczas II wojny światowej nacjonaliści ukraińscy (banderowcy) dokonywali tu masowych mordĂłw na Polakach, min. w 1943 zabito ks. Andrzeja Krasickiego, a w 1944 dwie siostry nazaretanki. W 1945-46 władze sowieckie wypędziły stąd PolakĂłw w granice PRL. Na tympanonie pałacu zachowała się korona krĂłlewska oraz rodowe herby Poniatowskich i Czartoryskich, pod ktĂłrymi umieszczono wizerunek Orderu Orła Białego.

JEGŁAWA - Jelgava (do 1918 Mitawa), miasto na Łotwie. 1561-1795 w granicach Polski, stolica lennego księstwa Kurlandii; przebywali tu komisarze Rzeczypospolitej. - W czasie wojny polsko-szwedzkiej o Inflanty krĂłl szwedzki Gustaw Adolf zajął Mitawę, jednak 7 I 1622 wojsko polskie zdobyło miasto. 6 VII Szwedzi (20 tys. ludzi) ponownie napadli na miasto, bronione przez 3000 Ĺźołnierzy pod dowĂłdztwem Krzysztofa Radziwiłła, jednak Szwedzi miasta nie zdobyli, a przy tym ponieśli ogromne straty w ludziach i 1 V 1623 zarządzili odwrĂłt. - Po likwidacji szkolnictwa polskiego przez carat na ziemiach byłego polskiego Wielkiego Księstwa Litewskiego w ramach represji po Powstaniu Listopadowym 1830-31, gimnazjum w Mitawie stało się główną placĂłwką, w ktĂłrej kształcili się polscy gimnazjaliści z tych terenĂłw. Uczniem tego gimnazjum był m.in. Stanisław Wojciechowski, w latach 1922-26 prezydent Polski. - W Mitawie urodzili się: Jan Damel (1780-1840), znany malarz polski; Konstanty Kurnatowski (1878-1943), polski duchowny kalwiński, od 1938 superintendent generalny polskiego Kościoła Ewangelicko-Reformowanego w Wilnie-Jednoty Wileńskiej; Mamert Stankiewicz (1889-1939), polski dowĂłdca wojskowy, kapitan Ĺźeglugi wielkiej, dowĂłdca statkĂłw „LwĂłw”, „Polonia” oraz „Piłsudski”; Piotr Jaroszewicz (1903-1980), biskup kielecki 1967-80. - Miastem partnerskim Jegławy jest Białystok.

KALWARIA - Kalvarija, miasto na Litwie (Suwalszczyzna litewska). 1815-1915 w granicach Królestwa Polskiego. W czasie II wojny światowej, w latach 1939-40, był tu obóz internowania polskich żołnierzy, którzy po upadku Polski we wrześniu 1939 przeszli granicę litewską.

KATYŃ, miejscowość w Rosji, 20 km od Smoleńska. W kwietniu-maju 1940 na polecenie radzieckiego Politbiura w lesie katyńskim NKWD dokonało egzekucji ok. 4400 jeńców - polskich oficerów z obozu w Kozielsku internowanych po napadzie ZSRR na wschodnią Polskę 17 września 1939; tę bezprzykładną w dziejach zbrodnię ujawniły władze niemieckie 13 IV 1943; władze ZSRR nie przyznawały się do jej popełnienia aż do kwietnia 1990, obarczając za nią Niemcy; jednocześnie po II wojnie światowej Moskwa zmusiła polskie władze komunistyczne do milczącej aprobaty stanowiska radzieckiego w sprawie Katynia.

KIRCHOLM - Salaspils, wieś na Łotwie, koło Rygi. 27 IX 1605 wojska polskie, dowodzone przez hetmana Karola Chodkiewicza (4100 żołnierzy) odniosły tu brawurowe zwycięstwo nad armią szwedzką, dowodzoną przez króla Karola IX (11 000 żołnierzy); straty szwedzkie 6000 zabitych, polskie - ok. 100 zabitych.

KŁUSZYN, wieś w Rosji, w obwodzie moskiewskim. Miejsce bitwy stoczonej 4 VII 1610 między wojskiem polskim (7000 łudzi) pod dowództwem hetmana Stanisława Żółkiewskiego, a armią moskiewską/rosyjską (35 tys. ludzi) pod wodzą Dymitra Szujskiego; bitwa zakończyła się spektakularnym zwycięstwem wojsk polskich (jedno z największych polskich zwycięstw), co otworzyło Żółkiewskiemu drogę na Moskwę i jej zajęcia w imieniu królewicza polskiego Władysława Wazy, który następnie został wybrany nowym carem Rosji. Gdyby utrzymał się on na tronie carskim, historia Wschodniej Europy prawdopodobnie wyglądała by zupełnie inaczej.

KOKENHAUSEN – Koknese, miasto na środkowej Łotwie, na prawym brzegu rzeki DĹşwiny. 23 czerwca 1601 wojska polskie (4000 ludzi) pod wodzą hetmana Krzysztofa Radziwiłł „Pioruna” pobił tu na głowę wojska szwedzkie (5000 ludzi) dowodzone przez Carla Carlsona Gyllenheima, syna krĂłla Karola Sudermańskiego. Sukces osiągnął dzięki mistrzowsko zorganizowanemu współdziałaniu róşnych rodzajĂłw broni i szybkości uderzenia jazdy. Podczas kolejnej wojny polsko-szwedzkiej o Inflanty (agresorem była Szwecja), w listopadzie 1621 krĂłl szwedzki Gustaw Adolf wysłał silną dywizję pod dowĂłdztwem płk. Robruna velem zdobycia tutejszej polskiej twierdzy. Hetman polny Krzysztof Radziwiłł wyprawił przeciwko niemu oddział złoĹźony z 1200 Ĺźołnierzy pod dowĂłdztwem Aleksandra Gosiewskiego, ktĂłry przed Kokenhausen zaskoczył i rozbił dywizję szwedzką.

KRZEMIENIEC, miasto na Ukrainie, w obwodzie tarnopolski, do 1945 w Polsce, w woj. wołyńskim. 1386-1569 w granicach Litwy wchodzącej w skład państwa polskiego, 1569-1793 i 1919-45 w granicach Polski. Ruiny zamku z XV w., rozbudowanego przez królową Bonę. Polska parafia katolicka z kościołem św. Stanisława istnieje tu nieprzerwanie (jako jedyny kościół na Wołyniu w okresie przed 1989) od XVI w. Do zaboru rosyjskiego były tu kościoły i klasztory polskich franciszkanów, jezuitów i reformatów. 1805-31 i 1919-39 działało tu słynne polskie Liceum Krzemienieckie, założone przez Tadeusza Czackiego i odnowione przez naczelnika państwa polskiego Józefa Piłsudskiego w 1919. Miejsce urodzenia wielkiego poety polskiego Juliusza Słowackiego (1809-1849); dom-muzeum J. Słowackiego.

KRZEMIEŃCZUK, miasto w środkowej Ukrainie, w obwodzie połtawskim, nad Dnieprem. 1386-1686 w Rzeczypospolitej. Za Rosji carskiej (XIX w.) osiedliło się tu kilkuset Polaków, którzy skupiali się wokół polskiego kościoła katolickiego (od 1897; dekanat charkowski), należącego do polskiej (kresowej) metropolii mohylewskiej. Urodził się tu znany malarz polski Konrad Krzyżanowski (1872-1922). Bydgoszcz jest miastem partnerskim Krzemieńczuka.

KUDAK - Stare Kajdany, miejscowość na Ukrainie (Zadnieprze), nad Dnieprem. Za czasów przynależności Zadnieprza do Polski (1569-1648) w 1635 zbudowano tu dużą twierdzę (wg planu G. Beaplana na wzór twierdz holenderskich) dla osłony południowej granicy Polski oraz w celu zapobiegania łączenia się Kozaków zaporskich z chłopami ukraińskimi na prawobrzeżnej Ukrainie. W 1635 zdobyta przez przywódcę kozackich wypraw czarnomorskich, Sulimę. Odbudowana 1637, w 1648 długo broniona (kilka miesięcy) przez Krzysztofa Grodzickiego przed wojskami kozackimi Bohdana Chmielnickiego.

Marian Kałuski
(Nr 191)

Wersja do druku

• Strona główna
• Powitanie
• Napisz artykuł
• Redakcja
• Działy
• Bannery Kworum
• Współpraca
• Linki
• Kontakt