Dodano: 24.11.07 - 18:18 | Dział: Zakamarki historii

Teheran 1943

W niedzielę 28 listopada 1943 roku szefowie rządów Trzech Wielkich mocarstw po raz pierwszy zebrali się w salonach ambasady radzieckiej w Teheranie, by szczegółowo omówić wspólne plany dalszego prowadzenia wojny z państwami Osi. Centralną osobistością tego wielkiego dramatu dziejowego był niewątpliwie szef delegacji radzieckiej, marszałek Józef Stalin. Fascynował on swoich zachodnich partnerów, ale i niepokoił. Co zamierza uczynić Rosja po zakończeniu wojny? Oto był zasadniczy dylemat do rozwiązania, jaki stanął przed Londynem i Waszyngtonem.

Sprawa Polski stanowiła jedynie drobny fragment tej wielkiej konferencji. Poświęcono jej jednak sporo miejsca zwłaszcza w literaturze emigracyjnej, nadając takie określenia, jak „cień Teheranu”, „grzech Teheranu” lub „teherański rozbiĂłr Polski”. Decyzje tam podjęte nie były jednak przypadkowe, a zastosowana przez BrytyjczykĂłw taktyka prowadzenia rozmĂłw wbrew stanowisku Mikołajczyka, stanowiła konsekwencję rokowań w sprawie Polski poprzedzajacych pierwszą w czasie wojny konferencję „na szczycie”.

NA ZBOCZACH ALBORZ
Teheran był najbardziej kameralnym spotkaniem Wielkiej Trójki: sam Stalin przyleciał z bardzo małą delegacją. Towarzyszyli mu jedynie Mołotow i Woroszyłow, jego oficjalni przedstawiciele w negocjacjach, Beria, który czuwał nad bezpieczeństwem, Własik jako szef ochrony osobistej i lekarz - profesor Winogradow.

Ochrona Stalina składała się z dwunastu GruzinĂłw pod dowĂłdztwem Ceretelego, ktĂłry sojusznikom zachodnim wydał się „przystojny, bardzo inteligentny i uprzejmy". Ochronę Churchilla stanowili odziani w turbany sikhowie z pistoletami maszynowymi. Roosevelt przybył z agentami Secret Service, jadącymi na stopniach samochodu i wymachującymi pistoletami maszynowymi w gangsterskim stylu, co funkcjonariusze NKWD uznali za nieprofesjonalne a jeep z filipińskimi kucharzami Roosevelta wprawił ich w osłupienie.

Stalin z nie mniejszą niż koalicjanci obawą odnosił się do intencji sojuszników zachodnich. Był jeden, tamtych było dwóch, ale wewnętrznie skłóconych. Jakim był podczas pierwszego spotkania z szefami rządów zachodnich w Teheranie? Na to pytanie udzielił odpowiedzi syn prezydenta Elliot Roosevelt, który towarzyszył ojcu w czasie tej konferencji:

„Mimo Ĺźe uprzedzono mnie iĹź Stalin jest mniej niĹź średniego wzrostu, byłem zaskoczony. Czułem się w jego obecności dobrze – przywitał mnie bardzo przyjaĹşnie, mrużąc z lekka oczy, by mnie skłonić do uśmiechu. Kiedy zaczął mĂłwić, podawszy naprzĂłd Ojcu i mnie rosyjskiego papierosa, zdałem sobie sprawę z jeszcze jednej rzeczy: mimo spokojnego, głębokiego, opanowanego głosu i niskiego wzrostu miał w sobie niezwykły, dynamiczny wprost rozmach. Zdawało się, Ĺźe posiada w głębi swej istoty niewyczerpane zapasy cierpliwości i pewności siebie. Jego komisarz do spraw zagranicznych, Mołotow, przypominający w pewnym sensie mego stryja, Teodora Roosevelta, tak jak go pamiętałem, wyglądał obok niego szaro i bezbarwnie” 1).

O ile Stalin był postacią centralną konferencji teherańskiej, to osobistością najbardziej dynamiczną był torysowski premier Wielkiej Brytanii. Winston Churchill zdawał sobie sprawę, Ĺźe wyrok historii – pomimo wygranej wojny – nie będzie łaskawy dla Imperium Brytyjskiego. Rozpadała się potęga Trzeciej Rzeszy w Europie, ale od wschodu dawała o sobie znać nowa potężna siła polityczna. W zwycięstwach Armii Czerwonej widniała śmiertelna groĹşba dla systemĂłw społeczno-politycznych w państwach europejskich. JednakĹźe rĂłwnieĹź i od zachodu rysowało się powaĹźne niebezpieczeństwo.

Konflikt dyplomatyczny między Londynem i Waszyngtonem dotyczył m.in. przyszłości Chin. Dążeniem AmerykanĂłw była eliminacja wpływĂłw brytyjskich, francuskich i holenderskich na Dalekim Wschodzie. ProtokĂłl radziecki z 28 listopada notuje, iĹź Stalin i Roosevelt dyskutowali sprawę przyszłości Indii, Indochin i Libanu bez udziału Churchilla: „Francuzi gospodarowali w Indochinach 100 lat – mĂłwił Roosevelt – i stopa Ĺźyciowa narodu jest tam w chwili obecnej niĹźsza niĹź 100 lat temu” 2).

Stany Zjednoczone upatrywały swoją historyczną szansę w wykorzystaniu osłabienia Francji i Wielkiej Brytanii, by przez hasła autonomii dla ludĂłw zaleĹźnych zdobyć tereny dla ekspansji kapitału amerykańskiego: „Sądzę – stwierdzał Roosevelt – Ĺźe mĂłwię jako prezydent Ameryki, kiedy oświadczam, Ĺźe nie chcemy pomagać Anglii w tej wojnie po to, Ĺźeby mogła w dalszym ciągu gnieść swym butem ludność kolonii”. Churchill z kolei oświadczał: „Nie po to zostałem premierem Jego KrĂłlewskiej Mości, aby przewodzić rządowi, ktĂłry doprowadzi do upadku Imperium Brytyjskie” 3).

DAR KRÓLA JERZEGO
Na uroczystą ceremonię dla uczczenia bitwy pod Stalingradem Churchill przybył w granatowym mundurze RAF-u. Wartę honorową pełnili brytyjscy piechurzy z bagnetami na karabinach i żołnierze NKWD w błękitnych mundurach z czerwonymi wyłogami i pistoletami maszynowymi przewieszonymi przez pierś. Autor książki "Stalin. Dwór czerwonego cara" tak opisuje mające podczas tej uroczystości ważkie wydarzenie:

„Brytyjski oficer podszedł do leżącego na stole wielkiego czarnego futerału i otworzył go. Na wyściółce z „bordowego aksamitu" leĹźał połyskujący miecz. Oficer wręczył go Churchillowi, ktĂłry trzymając miecz w wyciągniętych dłoniach, zwrĂłcił się do Stalina:

- Jego Wysokość krĂłl Jerzy VI upowaĹźnił mnie do przekazania panu ... tego miecza ... . Na klindze znajduje się napis: „Dar krĂłla Jerzego VI w dowĂłd hołdu narodu brytyjskiego dla obywateli Stalingradu o sercach ze stali".

Churchill postąpił naprzód i ofiarował miecz Stalinowi, który przez chwilę trzymał go z uszanowaniem w dłoniach, a następnie podniósł do ust i ucałował. Był wyraźnie poruszony.

- W imieniu obywateli Stalingradu - odpowiedział „niskim ochrypłym głosem" - pragnę wyrazić swoją wdzięczność...

Podszedł do Roosevelta, aby pokazać mu miecz. Amerykanin przeczytał na głos inskrypcję:

- Naprawdę mieli serca ze stali" 4).

Franklin Delano Roosevelt, współtwĂłrca „new dealu” w amerykańskiej polityce gospodarczej lat trzydziestych, wybrany po raz pierwszy prezydentem w 1932 r., doprowadził do uznania w 1933 r. Związku Radzieckiego przez Stany Zjednoczone. Był rzecznikiem nawiązania ścisłej współpracy ze Związkiem Radzieckim w powojennym świecie. O tym, jak postrzegał Stalina, dowiadujemy się z opisu jego syna, ktĂłry przybył do Teheranu w drugim dniu konferencji:

„Staraliśmy się poznać wzajemnie – mĂłwił prezydent. – prĂłbowaliśmy zrozumieć wzajemnie, czym jesteśmy jako ludzie.
- Jak więc określasz go jako człowieka?
- O... Jest masywny. Mówi przekonywająco, nie spiesząc się. Wydaje się bardzo pewny siebie, spokojny. Niewątpliwie wywiera niezatarte wrażenie.
- Spodobał ci się?
Skinął głową z wyraĹşną aprobatą” 5).

„Premier Jego KrĂłlewskiej Mości”, czyli Winston Churchill „był trudnym do pokonania przeciwnikiem w dyskusji” – pisze Eisenhower. – „Posługiwał się humorem z rĂłwną lekkością, jak patosem, cytaty swe czerpał z kaĹźdej dziedziny, począwszy od staroĹźytnych GrekĂłw, a skończywszy na Kaczorze Donaldzie, popierając swe zdanie nawet banalnym zwrotem czy teĹź mocnym wyraĹźeniem gwarowym”. W poszukiwaniu nowych rozwiązań łączył w sobie skrajny brytyjski konserwatyzm z iście amerykańskim rozmachem. Jego szef sztabu Alan Brooke mĂłwił: „BĂłg raczy wiedzieć, co by się stało z nami bez niego, ale teĹź BĂłg tylko wie, gdzie on nas zaprowadzi”.

Dążąc do oszczędzenia brytyjskiej krwi, Churchill wysyłał na najbardziej ryzykowne operacje KanadyjczykĂłw, AustralijczykĂłw, PolakĂłw i NowozelandczykĂłw, a nawet AmerykanĂłw. Moje sumienie jest jak „dobre dziewczę” – mawiał do de Gaulle`a – „zawsze z nim jakoś dochodzę do ładu”.

W Teheranie Churchill walczył o zatrzymanie środkĂłw desantowych potrzebnych dla lądowania na północ od linii Gustawa z jej głównym bastionem Monte Cassino oraz na wyspach Dodekanezu. W pierwszym wypadku lądowanie na tyłach niemieckiej obrony zapewnić miało zdobycie Rzymu, w drugim – wypędzenie wojsk niemieckich z Dodekanezu. JednakĹźe zatrzymanie na Morzu ŚrĂłdziemnym środkĂłw desantowych przeznaczonych do inwazji w północnej Francji, groziło opóşnieniem tej operacji. ToteĹź w Teheranie głównym punktem sporu był nie kierunek otwarcia drugiego frontu, ale termin tej operacji.

Stany Zjednoczone poparły stanowisko delegacji radzieckiej. Sztab amerykański planował operacje wojenne w Europie przy kalkulacji najmniejszych strat materialnych i ludzkich. Roosevelt nie widział więc powodĂłw, „Ĺźeby naraĹźać Ĺźycie Ĺźołnierzy amerykańskich na kontynencie europejskim. Prowadzimy wojnę i naszym zadaniem jest wygrać ją, jak się da najwcześniej, bez awantur” 6).

Termin rozpoczęcia operacji „Overlord” uzgodniono na przełom maja i czerwca 1944 roku. Gdy wzburzony Churchill uświadomił sobie, Ĺźe został przegłosowany, Roosevelt mrugnął do Stalina, co było początkiem swoistego flirtu między reprezentantami dwĂłch światowych potęg.

WOJENNA ARYTMETYKA
Na bankiecie w ambasadzie radzieckiej, który poprzedzał przyjęcie z okazji sześćdziesiątych dziewiątych urodzin Churchilla w jadalni brytyjskiego poselstwa, Stalin zażartował, że po wojnie należałoby rozstrzelać co najmniej pięćdziesiąt tysięcy niemieckich oficerów. Traktujący całą sprawę serio Churchill, gwałtownie zaprotestował:

„- Takie podejście jest sprzeczne z brytyjskim poczuciem sprawiedliwości. Brytyjski Parlament i opinia publiczna nigdy nie zaakceptują egzekucji uczciwych ludzi, ktĂłrzy walczyli za swĂłj kraj".

Głos zabrał Roosevelt: „Jak zwykle - rzekł - zdaje mi się, Ĺźe muszę podjąć się pośredniczenia w tym sporze. Rzecz jasna, Ĺźe musi nastąpić jakiś kompromis między pańskim twierdzenie, Mr. Stalin, a twierdzeniem mego drogiego przyjaciela, premiera Anglii. MoĹźe będzie lepiej, gdy powiemy, Ĺźe zamiast ryczałtowej egzekucji pięćdziesięciu tysięcy przestępcĂłw wojennych zgodzimy się na mniejszą ilość. Powiedzmy: czterdzieści dziewięć tysięcy pięćset?

Amerykanie i Rosjanie wybuchnęli śmiechem. Anglicy widząc rosnącą furię swego premiera, siedzieli ze spokojem i kamiennymi twarzami" 7).

W dniu 29 listopada 1943 r. Stalin przeprowadził z Rooseveltem rozmowę bez udziału Churchilla w kwestii niemieckiej: "Jeśli Niemiec nic nie będzie wstrzymywać, to Stalin obawia się, że Niemcy szybko będą mogły się odbudować. Do tego Niemcy będą potrzebowały niewielu lat. Pierwsza wielka wojna rozpoczęta przez Niemcy w 70-ym roku ubiegłego stulecia (XIX wiek - red.) zakończyła się w 71 roku. Zaledwie 42 lata po tej wojnie, to jest w roku 1914, Niemcy znów rozpoczęły wojnę, a w 21 lat, to jest w 1939 roku, Niemcy znów rozpoczęły wojnę" 8).

Sprawa przyszłości Niemiec omawiana była następnie podczas ostatniego plenarnego posiedzenia wszystkich trzech delegacji 1 grudnia 1943 r. Prezydent Roosevelt wysunął wówczas plan podziału Niemiec na mniejsze państwa, ale Stalin zakwestionował celowość tej koncepcji, twierdząc, że "nie ma takich środków, które mogłyby wykluczyć możliwość zjednoczenia Niemiec". W przeciwieństwie do koncepcji brytyjsko-amerykańskiej był on zwolennikiem pozbawienie Niemiec politycznych, ekonomicznych i geograficznych warunków do prowokowania agresywnych wojen.

Roosevelt wystąpił w Teheranie z inicjatywą utworzenia organizacji międzynarodowej, ktĂłra stała się później znana jako ONZ. Proponował utworzenie egzekutywy, ktĂłra składając się z czterech państw – ZSRR, USA, W.Brytanii i Chin, spełniałaby funkcję „policjanta” porządku międzynarodowego. Stalin stanął wĂłwczas na stanowisku, Ĺźe taka koncepcja moĹźe spotkać się z niezadowoleniem małych państw jako naruszająca ich suwerenność.

INSTRUMENT W EUROPEJSKIEJ ORKIESTRZE
Zasadnicza dyskusja w sprawie polskiej została zapoczątkowana w dniu 28 listopada 1943 r. przez Churchilla, który podkreślił, iż Wielka Brytania nie zaciągnęła żadnych zobowiązań w sprawie polskich granic wschodnich. "Według mojego osobistego zdania - mówił Churchill - Polska powinna przesunąć się na zachód, podobnie jak żołnierz robiący dwa kroki w lewo przy formowaniu dwuszeregu. Gdyby Polska nastąpiła przy tym Niemcom na pięty, to nic nie można na to poradzić, gdyż Polska musi być silna. Polska jest instrumentem potrzebnym w orkiestrze europejskiej" 9).

Ponowna dyskusja na temat Polski została poprzedzona spotkaniem Roosevelta ze Stalinem w dniu 1 grudnia. Protokół amerykański zanotował następującą wypowiedź prezydenta Stanów Zjednoczonych:

"Prezydent powiedział, że w roku 1944 odbędą się w Stanach Zjednoczonych wybory i chociażby wolał osobiście nie kandydować, to jednak może będzie musiał to uczynić, jeżeli wojna będzie jeszcze trwała. Prezydent dodał, że w Stanach Zjednoczonych znajduje się od 6 do 7 milionów Amerykanów polskiego pochodzenia i jako człowiek praktyczny nie chciałby utracić ich głosów. Prezydent powiedział, że osobiście zgadza się z poglądem Marszałka Stalina co do potrzeby odbudowy państwa polskiego, ale pragnąłby widzieć wschodnie granice przesunięte dalej na zachód, a granice zachodnie przesunięte nawet do rzeki Odry. Prezydent ma jednak nadzieję uzyskać zrozumienie Stalina, iż z uwagi na przedstawione wyżej racje polityczne nie mógłby uczestniczyć w żadnych decyzjach w tych sprawach w Teheranie, albo nawet następnej wiosny, i nie mógłby wziąć obecnie jawnego udziału w żadnym takim porozumieniu" 10).

Autor cytowanej książki „Stalin. DwĂłr czerwonego cara” zauwaĹźa: „Podporządkowanie losĂłw kraju, z powodu ktĂłrego toczyła się wojna, amerykańskim rozgrywkom politycznym mogło tylko umocnić Stalina w jego zamiarze ujarzmienia Polski. Wymownym świadectwem dyletanckiego charakteru tej poufałej konferencji był fakt, Ĺźe na ostatnim posiedzeniu plenarnym Churchill i Stalin dyskutowali o polskich granicach, posługując się mapą wydartą z „Times`a" 11).

Według materiałów ĹşrĂłdłowych - radzieckich, brytyjskich i amerykańskich, podczas ostatniego posiedzenia plenarnego, jakie rozpoczęło się w kilka minut po spotkaniu Roosevelta ze Stalinem, na stole pojawiły się dwie mapy: brytyjska, ukazująca linię Curzona i linię Odry, oraz mapa amerykańska. Ustalono zakres rozbieĹźności między linią z 22 czerwca 1941 a linią Curzona na korzyść Polski, ale w przypadku jej południowego przebiegu ujawniły się trudności interpretacyjne. Anthony Eden - w latach 1940-1945 brytyjski minister spraw zagranicznych, powiedział, Ĺźe w tej części nigdy nie została ona wyznaczona, a LwĂłw powinien pozostać po stronie polskiej. Mołotow posłał po radziecką mapę i tekst noty Curzona z dokładnym opisem miejscowości. W protokole brytyjskim zapisano, Ĺźe Churchill „powiedział do Edena, z pewnym naciskiem, Ĺźe nie będzie lamentował z powodu Lwowa, a zwracając się do Stalina stwierdził, Ĺźe nie są chyba zbyt daleko od ostatniego słowa” 12).

Na wieczornym posiedzeniu Stalin wystąpił z propozycją ustalenia zachodnich granic Polski wzdłuż rzeki Odry. Poparli ją Roosevelt i Churchill, uzupełniając projektem przesiedlenia ludności niemieckiej z nowych granic Polski.

Radziecki protokoł zanotował następującą wypowiedĹş Churchilla: „Pragnę przypomnieć przytoczony przeze mnie przykład trzech zapałek, z ktĂłrych jedna obrazuje Niemcy, druga – Polskę, trzecia – Związek Radziecki. Wszystkie te trzy zapałki muszą być przesunięte na zachĂłd, aby rozwiązać jedno z głównych zadań stojących przed naszymi sojusznikami – zagwarantować zachodnie granice Związku Radzieckiego”.

Stalin wysunął postulat przyłączenia do Związku Radzieckiego północno-wschodniej części Prus Wschodnich wraz z Królewcem. Późniejsze wypowiedzi brytyjskiego premiera wskazują, że zarówno on, jak i Roosevelt wyrazili w Teheranie zgodę na tę propozycję, przyjmując podział Prus Wschodnich między Polskę i Związek Radziecki.

Porozumienie teherańskie w sprawie granic Polski nie zostało ujęte w formę dokładnie określonej umowy czy teĹź układu międzynarodowego. Było ono porozumieniem w rodzaju „gentelman`s agreement”, ale podjęte tam ustalenia przesądziły w zasadzie późniejsze decyzje na konferencjach w Jałcie i Poczdamie, rzutując na stosunek zachodnich koalicjantĂłw do Powstania Warszawskiego oraz postawę Stalina.

* * *
Kiedy Wielka TrĂłjka opuściła Teheran, opublikowana została jej wspĂłlna deklaracja: „Ĺťadna siła na świecie nie moĹźe nam przeszkodzić w niszczeniu armii niemieckich na lądzie, ich łodzi podwodnych na morzu i ich fabryk wojennych z powietrza. ... Przybyliśmy tu z nadzieją i z niezłomnym postanowieniem. Odchodzimy jako prawdziwi przyjaciele w duszy i celach” 13).

Stalin wyleciał z Teheranu 2 grudnia. Na lotnisku w Baku zrzucił swój marszałkowski mundur, przywdziewając ponownie stary płaszcz, czapkę i buty z cholewami.


Oprac. W.Hołownia
Na podst.: Wł.T.Kowalski: Walka dyplomatyczna o miejsce Polski w Europie 1939-1945. KiW 1979

Przypisy:
1. E.Roosevelt: W jego oczach. Wspomnienia 1940-1945. Warszawa 1948, s.164
2. Radzieckie protokoły z konferencji w Teheranie. Zob.: Teheran-Jałta-Poczdam. Dokumenty konferencji szefów rządów trzech wielkich mocarstw. Warszawa 1970
3. E.Roosevelt, op.cit., s.31
4. S.Sebag Montefiore: Stalin. DwĂłr czerwonego cara. Wyd. MAGNUM. 2004, s. 462-475
5. E.Roosevelt, op.cit., s.160-161
6. ibid., s. 170
7. ibid., s. 172-173
8. Teheran-Jałta-Poczdam, op.cit., s.36-43
9. W.S.Churchill:La deuxieme guerre mondiale. Paris 1948, vol.V, s. 319-320
10. Foreign Relations of the United States. Diplomatic Papers. The Conferences at Cairo and Teheran 1943, Washington 1961, s. 594
11. S.Sebag Montefiore: Stalin, op. cit., s. 462-475
12. Teheran-Jałta- Poczdam, op.cit., s. 86-87
13. Foreign Relations..., op.cit., s. 640-641

(Oprac. Czas Warszawski)