Dodano: 01.05.08 - 19:15 | Dział: Zakamarki historii

Konstytucja 3 maja

Konstytucja 3 maja (właściwie Ustawa Rządowa z dnia 3 maja) – uchwalona 3 maja 1791 roku ustawa regulująca ustrĂłj prawny Rzeczypospolitej Obojga NarodĂłw. Powszechnie przyjmuje się, Ĺźe Konstytucja 3 maja była pierwszą w Europie i drugą na świecie (po konstytucji amerykańskiej z 1787 r.) nowoczesną, spisaną konstytucją. Konstytucja 3 maja została ustanowiona ustawą rządową przyjętą tego dnia przez sejm. Została zaprojektowana w celu zlikwidowania obecnych od dawna wad systemu politycznego Rzeczypospolitej Obojga NarodĂłw i jej złotej wolności. Konstytucja wprowadziła polityczne zrĂłwnanie mieszczan i szlachty oraz stawiała chłopĂłw pod ochroną państwa, w ten sposĂłb łagodząc najgorsze naduĹźycia pańszczyzny. Konstytucja zniosła zgubne instytucje, takie jak liberum veto, ktĂłre przed przyjęciem Konstytucji pozostawiało sejm na łasce kaĹźdego posła, ktĂłry, jeśli zechciał – z własnej inicjatywy, lub przekupiony przez zagraniczne siły, albo magnatĂłw – mĂłgł uniewaĹźnić wszystkie podjęte przez sejm uchwały. Konstytucja 3 maja miała wyprzeć istniejącą anarchię, popieraną przez część krajowych magnatĂłw, Petersburg oraz Berlin, na rzecz egalitarnej i demokratycznej monarchii konstytucyjnej. W tym samym czasie przetłumaczono Konstytucję na urzędowy język litewski, wĂłwczas białoruski.

Przyjęcie Konstytucji 3 maja sprowokowało wrogość sąsiadĂłw Rzeczypospolitej Obojga NarodĂłw. Podczas wojny w obronie konstytucji, Polska zdradzona przez swojego pruskiego sprzymierzeńca i prowokatora Fryderyka Wilhelma II została pokonana przez Imperium Rosyjskie Katarzyny Wielkiej, posługującej się konfederacją targowicką – jako spiskiem polskich magnatĂłw przeciwnych reformom osłabiającym ich wpływy. Pomimo tej klęski i późniejszego II rozbioru Polski, Konstytucja 3 maja wpłynęła na późniejsze ruchy demokratyczne w świecie. Po utracie niepodległości w 1795, przez 123 lata rozbiorĂłw, przypominała o walce o niepodległość. Zdaniem dwĂłch współautorĂłw, Ignacego Potockiego i Hugona Kołłątaja była "ostatnią wolą i testamentem gasnącej Ojczyzny".
Polska była jedynym państwem w Europie gdzie kaĹźdy mężczyzna z milionowej “nacji szlacheckiej” miał prawo być kandydatem w wyborach na głowę państwa w osobie krĂłla, ktĂłry stanowił władzę wykonawczą. W wyborach na krĂłla mogli kandydować obcy ludzie tak, Ĺźe wybory nie były ograniczone do obywateli urodzonych w Rzeczypospolitej i obce interwencje w polskich wyborach niestety były legalne i zgubne.

NajwyĹźszą władzą w Rzeczypospolitej był sejm od 1505 r. i obowiązywało jednakowe dla wszystkich spadkobiercĂłw prawo dziedziczenia do 1589 r. kiedy pozwolono na tworzenie “latifundiĂłw” w formie “senioratĂłw” kosztem małych i średnich majątkĂłw szlacheckich, ktĂłrych właściciele stanowili w polskim samorodnym procesie demokratycznym, podstawową “klasę średnią.” Latyfundia tak zaszkodziły Polskiej Rzeczypospolitej jak zaszkodziły Republice Rzymskiej, z tym Ĺźe w Rzymie powstała silna władza cesarska, a w Warszawie był słaby rząd centralny i silne “maszyny polityczne” właścicieli “latyfundia”.

Historycznie, w sejmie odkładano ustawy natrafiające na sprzeciw. Starano się o jednomyślność i większość posłów wręcz wymuszała zgodę małej mniejszości, Ĺźeby unikać potrzeby tworzenia “sejmu skonfederowanego,” w ktĂłrym decydowała większość posłów. KaĹźdy wniosek był rozpatrywany tylko w obecności wnioskodawcy – w razie jego nieobecności wniosek nie był rozpatrywany w ogĂłle.

Marszałek sejmu Andrzej M. Fredro, autor “Paradoksalnej Filozofii Anarchii,” przyjął wniosek nielegalnie, pod nieobecność wnioskodawcy. Było to pierwsze Liberum Veto w 1652 r. ktĂłre pozwalało prawnie kaĹźdemu posłowi na zerwanie Sejmu i odrzucenie wszystkich przyjętych przez Sejm uchwał. Usiłowania usunięcia Liberum Veto drogą prawną przez 139 lat uniemoĹźliwiali magnaci, jak teĹź agenci działający na rzecz państw ościennych, ktĂłrzy mogli z łatwością przekupić jedną lub więcej osĂłb, aby odrzucić jakiekolwiek niewygodne z ich punktu widzenia reformy.

Jedynie "sejm skonfederowany" był wolny od liberum veto. Sejm Czteroletni (zwany też Sejmem Wielkim), który przyjął Konstytucję Trzeciego Maja był właśnie takim sejmem i tylko to pozwoliło na przyjęcie radykalnych, jak na ówczesne czasy, reform.
Konstytucja 3 maja miała być odpowiedzią na pogarszającą się sytuację wewnętrzną i międzynarodową Rzeczypospolitej Obojga Narodów, która jeszcze 150 lat wcześniej była jedną z największych potęg europejskich i największym krajem w Europie. O potrzebie reform pisał już 200 lat wcześniej Piotr Skarga, piętnując indywidualne i zbiorowe wady obywateli Rzeczypospolitej. W tym samym okresie pisarze i filozofowie tacy jak Andrzej Frycz Modrzewski i Wawrzyniec Goślicki oraz Jan Zamoyski wraz ze szlachtą opowiadającą się za egzekucją praw wzywali do wprowadzenia gruntowych reform wśród których najważniejszymi było zdelegalizowanie latyfundii jak też udziału obcych kandydatów nie urodzonych w Rzeczypospolitej w wyborze na króla.
Podczas panowania ostatniego polskiego krĂłla (1764–1795), Stanisława Augusta Poniatowskiego, oświecenie zaczynało zakorzeniać się na ziemiach polskich. KrĂłl przystąpił do wprowadzania rozwaĹźnych reform – utworzył ministerstwa skarbu i wojska oraz ustanowił cło krajowe. Rozpoczęto rĂłwnieĹź dyskusję nad potrzebą gruntownych reform ustrojowych. JednakĹźe idea reform w Rzeczypospolitej Obojga NarodĂłw nie była wygodna dla państw sąsiadujących. Słabość krĂłlestwa polskiego była dla nich korzystna, więc powstanie potężnego i bardziej demokratycznego państwa nie leĹźało w ich interesie.
Aby zapobiec powstaniu nowoczesnego państwa polskiego caryca Katarzyna Wielka i krĂłl Prus Fryderyk Wielki sprowokowali konflikt pomiędzy "konserwatystami" w Sejmie a krĂłlem, dotyczący praw mniejszości religijnych. Caryca Katarzyna i krĂłl Fryderyk stanęli w tym konflikcie po stronie szlachty i paĹşdzierniku 1767 r. pod Warszawą stanęły wojska rosyjskie. W obliczu przewaĹźających sił August Poniatowski i jego zwolennicy przystali na narzucone siłą przez Rosjan warunki o nienaruszalności wolności szlacheckich i ich prawa do liberum veto oraz prawa szlachty do buntu przeciwko władzy krĂłlewskiej – rokoszu.
Nie wszyscy jednak zgodzili się z decyzją Augusta Poniatowskiego i 29 lutego 1768 roku kilku magnatów, między innymi Kazimierz Pułaski zawiązało konfederację barską mająca stawić czoła rosyjskiej interwencji zbrojnej. Dało to początek wojnie domowej, która trwała aż do roku 1772 kiedy to siły polskie uległy przeważającym siłom rosyjskim.

I rozbiĂłr Polski (1772.)

Klęska konfederacji barskiej była dramatycznym początkiem następnych, tragicznych dla Polski zdarzeń. 5 lipca 1772 przedstawiciele trzech sąsiadĂłw Polski (Rosji, Prus i Austrii) spotkali się w Sankt Petersburgu, gdzie podpisali akt I rozbioru Polski. Trzej zaborcy zabrali z terytorium Rzeczypospolitej Obojga NarodĂłw ponad 211 tys. km². WymĂłwką do tego jawnego ataku na suwerenność Rzeczypospolitej była rzekoma anarchia i brak współpracy z siłami zaborcĂłw jakoby usiłujących przywrĂłcić porządek. Zaborcy zażądali aby Sejm ratyfikował ten rozbiĂłr, a w przypadku braku zgody Sejmu zagrozili dalszymi rozbiorami. Pod tą presją krĂłl August Poniatowski zwołał Sejm ktĂłry zebrał się 19 kwietnia 1773 r. Na posiedzeniu Sejmu stawiło się tylko 102 posłów. Pozostali wiedząc juĹź o zgodzie krĂłla na podział kraju odmĂłwili uczestnictwa w farsie. Pomimo protestĂłw w czasie posiedzenia Sejmu włącznie z dramatycznym gestem Tadeusza Rejtana Sejm ratyfikował akt, ktĂłry stał się znany jako I rozbiĂłr Polski.
Jeszcze przed I rozbiorem konfederaci barscy wysłali swojego przedstawiciela Michała Wielhorskiego do francuskich filozofĂłw Gabriela Bonnot de Mably i Jean-Jacquesa Rousseau aby nakreślili wstępny projekt przyszłej polskiej konstytucji. Mably przedstawił swoją propozycję w 1770–1771, a Rousseau ukończył swoje dzieło (ConsidĂŠrations sur le gouvernement de Pologne[3] [4]) w 1772 roku, a więc juĹź w trakcie I rozbioru.
Ze wsparciem krĂłla Stanisława Augusta, wprowadzono szereg nowych reform. NajwaĹźniejszą było utworzenie w roku 1773 Komisji Edukacji Narodowej – pierwszego w historii świata ministerstwa oświaty. W miastach i na wsiach otwierano nowe szkoły, drukowano ujednolicone podręczniki, kształcono nauczycieli, a biednych uczniĂłw wspomagano finansowo. Zmodernizowano wojska Rzeczypospolitej tworząc stałą armię. Wprowadzono reformy ekonomiczne i handlowe poprzednio zaniedbane i uwaĹźane za nieistotne przez szlachtę oraz wspierano rozwĂłj produkcji. Chłopom nadano pewne prawa. Nowe ministerstwo policji zwalczało korupcję. Reformy były powszechne od systemu drĂłg do systemu więziennictwa. Powołano Radę Nieustającą – nowy organ wykonawczy złoĹźony z 5 ministerstw.

W 1791, "Wielki" lub Czteroletni Sejm między 1788–1792 przyjął Konstytucje 3. Maja w warszawskim Pałacu KrĂłlewskim (odbudowany w latach 70. po celowym zburzeniu przez NiemcĂłw podczas II wojny światowej jako zemsta Hitlera na Polsce za jego klęskę).
W roku 1776 Sejm polecił kanclerzowi wielkiemu koronnemu Andrzejowi Zamoyskiemu przedstawić projekt kodyfikacji nowego prawa sądowego, znanego później jako Kodeks Andrzeja Zamoyskiego. Pod kierunkiem Zamoyskiego kodyfikacja ta została opracowana do roku 1780. Zgodnie z nią wzmocnieniu uległaby władza królewska, urzędnicy staliby się odpowiedzialni przed Sejmem, kler i jego finanse znalazłyby się pod kontrolą państwa, a bezrolna szlachta (gołota) zostałaby pozbawiona wielu prawnych przywilejów. Postępowej, prawnej kodyfikacji Zamoyskiego, zawierającej zręby reformy konstytucyjnej, Sejmowi nie udało się przyjąć.

Spisanie i przyjęcie Konstytucji

Wydarzenia na świecie stworzyły atmosferę sprzyjająca reformatorom. Sąsiedzi Polski byli zbyt zaangaĹźowani w wojny (w szczegĂłlności z Imperium Osmańskim) i w rozwiązywanie wewnętrznych konfliktĂłw, aby ingerować w Polsce. Największe moĹźliwości reform otworzył Sejm Czteroletni obradujący w latach 1788–1792. Od roku 1790 przyjął formę sejmu skonfederowanego. W wyniku podniesienia bezpieczeństwa kraju dzięki zawiązaniu 29 marca 1790 roku sojuszu zaczepno-odpornego z Prusami, krĂłl Stanisław August zaczął sprzyjać Stronnictwu Patriotycznemu. Wstępny projekt nowej konstytucji został przygotowany przez krĂłla z udziałem między innymi Stanisława Małachowskiego, Ignacego Potockiego, Hugo Kołłątaja, Stanisława Staszica oraz osobistego sekretarza krĂłla Scipione Piattoliego.
Zwolennicy Konstytucji, w obawie przed groźbą użycia siły przez Stronnictwo Moskiewskie, przyspieszyli termin obrad nad dokumentem o dwa dni (planowanym terminem był 5 maja 1791) korzystając z faktu, że główni oponenci nie powrócili jeszcze z Wielkanocnej przerwy świątecznej. Obrady i przyjęcie Konstytucji odbyło się w warunkach zamachu stanu. Wielu posłów przybyło wcześniej w tajemnicy, a miejsce obrad (Zamek Królewski w Warszawie) był strzeżony przez Gwardię Królewską. Konstytucja została przyjęta tego samego dnia przytłaczającą większością głosów, co zostało owacyjnie przyjęte przez tłum zgromadzony przed zamkiem.

Sygnatariusze
Stanisław Małachowski, referendarz wielki koronny, sejmowy i konfederacji prowincji koronnych marszałek Kazimierz Nestor Sapieha, generał artylerii litewskiej, marszałek konfederacji Wielkiego Księstwa Litewskiego Józef Kossakowski, biskup inflancki i kurlandzki, następca koadiutor biskupstwa wileńskiego, jako deputowany Antoni Barnaba Jabłonowski, kasztelan krakowski, deputat z Senatu Małej Polski Symeon Kazimierz Szydłowski, kasztelan żarnowski, deputowany z Senatu prowincji małopolskiej Franciszek Antoni Kwilecki, kasztelan kaliski, deputowany do konstytucji z Senatu z prowincji wielkopolskiej Kazimierz Konstanty Plater, kasztelan generała trockiego, deputowany do konstytucji z Senatu Wielkiego Księstwa Litewskiego Walerian Stroynowski, podkomorzy buski, poseł wołyński, z Małopolski deputat do konstytucji Stanisław Kostka Potocki, poseł lubelski, deputowany do konstytucji z prowincji małopolskiej Jan Nepomucen Zboiński, poseł ziemi dobrzyńskiej, deputowany do konstytucji z prowincji wielkopolskiej Tomasz Nowowiejski, łowczy i poseł ziemi wyszogrodzkiej, deputowany do konstytucji Józef Radzicki, podkomorzy i poseł ziemi zakroczymskiej, deputowany do konstytucji z prowincji wielkopolskiej Józef Zabiełło, poseł z Księstwa Żmudzkiego, deputowany do konstytucji
Jacek Puttkamer, poseł województwa mińskiego, deputowany do konstytucji z prowincji Wielkiego Księstwa Litewskiego.

Opracował: I. C. Pogonowski
Źródło: Wikipedia