Dodano: 10.12.06 - 11:44 | Dział: Zakamarki historii

Sowiecki ślad

Jaką rolę w zbrodni na księdzu Jerzym Popiełuszce odegrało KGB?

„Zdesperowany i wprowadzony w błąd, wziąłem udział w wymierzonej przeciwko wam prowokacji. Ewentualnie wykorzystane zeznania o waszym udziale w sprawie są zmyślone" – pisał Grzegorz Piotrowski w grypsie wysłanym z toruńskiego aresztu. Rzecz działa się w ostatnim tygodniu paĹşdziernika 1984 r.
Piotrowski wrĂłcił do celi po wielogodzinnym przesłuchaniu, podczas ktĂłrego po raz pierwszy powiedział, Ĺźe inspiratorami zabĂłjstwa księdza Popiełuszki byli oficerowie sowieckich słuĹźb specjalnych. Adresatem cytowanego grypsu był pułkownik KGB Siergiej Michajłow. To właśnie on jako zastępca oficjalnego rezydenta KGB w Warszawie – płk Witalija Pawłowa – oddelegowany był do konsultacji najwaĹźniejszych działań IV Departamentu. Ze strzępĂłw notatek zachowanych w IPN wynika, Ĺźe przez dwa lata do momentu zamordowania kapłana, to właśnie z nim utrzymywał bliskie kontakty kapitan Piotrowski. Skończyły się one, kiedy morderca trafił do aresztu, a rezydentura KGB oficjalnie poparła działania MSW zmierzające do wykrycia zabĂłjcĂłw.
Zachowanie Piotrowskiego wpisuje się w scenariusz ukrywania mrocznych tajemnic najgłośniejszej zbrodni PRL-u. To tłumaczy dlaczego przez tyle lat prawda o zabójstwie księdza była ukrywana, a ci, którzy byli bliscy jej poznania, wyjeżdżali z kraju lub ginęli w tajemniczych okolicznościach. Tłumaczy również dlaczego kilka śledztw mających na celu wyjaśnienie zbrodni, w dziwnych okolicznościach kończyło się, gdy tylko podejmowany był "wątek KGB".

Tajemnice różańca
O związkach Grzegorza Piotrowskiego z KGB pisaliśmy w tekście Długa ręka SB . Na podstawie zachowanych w IPN notatek ujawniliśmy, że w 1982 r., w Bułgarii, kapitan SB rozpoczął współpracę z sowieckimi służbami specjalnymi. Nasze odkrycia pokrywają się z dokumentami ze śledztwa Instytutu Pamięci Narodowej prowadzonego w latach 2002-2004 pod kierunkiem prokuratora Andrzeja Witkowskiego.
Wynika z nich, że w Górsku ksiądz Jerzy Popiełuszko został uprowadzony i przewieziony w nieznane miejsce. Tam był przez kilkadziesiąt godzin torturowany. Głównym śladem pozwalającym odtworzyć to, co się naprawdę działo w nocy 19 października jest różaniec kapłana znaleziony w pobliżu Zamku Dybowskich w Toruniu. Jego wygląd opisuje notatka SB z 25 października. Czytamy w niej: "Różaniec nie był rozerwany; z wyglądu zewnętrznego świadczy, że w miejscu znalezienia nie leżał przez długi czas (brak śladów śniedzi na częściach metalowych)."
Notatka określa połoĹźenie róşańca przy nieuczęszczanej ścieĹźce, tuĹź przy zamku. Technicy odtworzyli tam wĂłwczas ślady opon samochodowych – takich, jakie najczęściej zakładano do "Nysy". Znajomi księdza potwierdzili, Ĺźe ten róşaniec naleĹźał do niego. Badania kryminalistyczne wykazały, Ĺźe nie mĂłgł leĹźeć w trawie dłuĹźej niĹź kilka dni. Śledczy IPN-u są przekonani, Ĺźe róşaniec wysunął się z dłoni lub kieszeni księdza. Ich zdaniem, stało się to, gdy porywacze zatrzymali się, by przekazać kapłana innej grupie oprawcĂłw. Róşaniec znalazłem na powierzchni płaskiej, na trawniku, na poziomie jezdni – zeznawał prokuratorom IPN kapitan Romuald Szymczak* z kontrwywiadu SB w Toruniu.
To, co przedstawił emerytowany oficer daleko odbiega od prawdy. Szymczak nie powiedział, Ĺźe róşaniec leĹźał na trawie, przy śladach opon, w miejscu, gdzie zwykle nie jeĹźdżą samochody. Zamiast zabezpieczyć róşaniec, wbrew wszelkim zasadom podniĂłsł go, wytarł i schował do kieszeni, co bardzo utrudniło dokładne przebadanie go. Z zachowanych dokumentĂłw wynika, Ĺźe na początku lat 80. Szymczak został wytypowany jako oficer toruńskiej SB do spraw kontaktĂłw z rezydenturą KGB. Te kontakty mieściły się w zakresie normalnych obowiązkĂłw słuĹźbowych – zeznał 20 lat później. Jak ustalili prokuratorzy IPN, Szymczak otrzymywał teĹź regularne kontakty z majorem Igorem Onyszko – Ăłwczesnym rezydentem GRU, ktĂłry miał swoją siedzibę na terenie bazy wojsk radzieckich w Toruniu. O tym jednak, podczas śledztwa nie chciał mĂłwić. Zachowane notatki świadczą o tym, Ĺźe kontakty Szymczaka z obydwoma oficerami nasiliły się w drugiej połowie paĹşdziernika 1984 r.

Rosyjski krewny
Podczas procesu sądowego w Toruniu rąbka prawdy o KGB odsłonił Adam Pietruszka. Były wicedyrektor IV Departamentu został wskazany przez Kiszczaka jako ten, który miał odegrać rolę inspiratora i zleceniodawcy mordu. W zamian, Kiszczak obiecał Pietruszce awans generalski i wdzięczność resortu. Pułkownik nie chciał się na to zgodzić, lecz kierownictwo ministerstwa zmusiło go do tego szantażem i groźbami. Zastraszony Pietruszka długo chciał jednak stawiać opór. Podczas jednej z rozpraw w Toruniu powiedział: "za zamordowaniem księdza Popiełuszki stały służby specjalne ZSRS". Sąd nie podjął tego wątku, a dyspozycyjny wobec reżimu przewodniczący składu sędziowskiego nie pozwolił oskarżycielom posiłkowym na dociekanie prawdy na ten temat.
Po feralnej rozprawie, oskarĹźonego pułkownika odwiedzili w więzieniu koledzy z resortu. Nie wiadomo o czym rozmawiali. Wiadomo jednak, Ĺźe podczas kolejnej rozprawy Pietruszka odwołał to, co powiedział. "Zeznania o udziale KGB są zmyślone" – mĂłwił. "Liczyłem, Ĺźe zrzucenie winy na towarzyszy radzieckich pomoĹźe mi uniknąć kary."
Jeszcze dziwniejsze jest to, co działo się po wyroku sądowym, kiedy Pietruszka trafił do więziennej celi. Jego Ĺźoną i synem opiekował się wĂłwczas ich krewny nazwiskiem Grigorij Winagradskij – oficjalnie reemigrant ze Związku Radzieckiego. Jak ustalili prokuratorzy IPN-u, w rzeczywistości człowiek ten pracował dla warszawskiej rezydentury KGB. Agent obserwował i inwigilował Ĺźonę pułkownika, ktĂłra wĂłwczas podejmowała intensywne starania o zwolnienie męża z więzienia. Dzięki jego informacjom, esbecy wiedzieli o zamiarach Pietruszkowej i mogli je udaremniać.

Spotkania z KGB
Jaką rolę w zamordowaniu księdza odegrał naprawdę Adam Pietruszka? Częściowej odpowiedzi na tą zagadkę udziela odnaleziony w archiwach IPN dokument: "Wyjazdy i przyjazdy za lata 1971 – 1989 pracownikĂłw IV Departamentu IV". Wynika z niego, Ĺźe po wyborze Polaka na PapieĹźa nasiliły się kontakty funkcjonariuszy IV Departamentu z przedstawicielami V Zarządu Głównego KGB. W oficjalnych dokumentach KGB czytamy, Ĺźe zarząd ten odpowiedzialny był za "walkę ideologiczną", "zwalczanie dywersji", "walkę z dysydentami" oraz - co znamienne - "zwalczanie imperialistycznych wpływĂłw Watykanu w państwach satelickich".
Spotkania odbywały się najczęściej w Moskwie, a także w Polsce i w Czechosłowacji. Delegacji polskiej przewodzili w tych spotkaniach Zenon Płatek i Adam Pietruszka. Z przywołanego dokumentu wynika jednoznacznie, że w większości spotkań brał udział również Grzegorz Piotrowski. Celem tych spotkań była konsultacja i wspólne ustalanie planów najważniejszych działań wymierzonych w Kościół i księży. Po raz ostatni, Pietruszka spotkał się z delegatami KGB latem 1984 roku. Jego aresztowanie nie przerwało cyklicznych spotkań oficerów IV Departamentu z KGB, które trwały do połowy 1989 r.
Z zachowanych w IPN dokumentĂłw wynika, Ĺźe spotkania z delegatami KGB miały rĂłwnieĹź miejsce w Polsce. Świadczą o tym choćby zachowane książki wejść do budynku MSW z podanymi datami godzinami i nazwiskami odwiedzin sowieckich oficerĂłw. W rubryce „do kogo?” widnieją nazwiska funkcjonariuszy IV Departamentu – takĹźe tych wysokich rangą. Znamienna jest rĂłwnieĹź narada, do ktĂłrej doszło w podwarszawskim Zalesiu w dzień pogrzebu zamordowanego kapłana – 3 listopada 1984 r. Przedmiotem rozmowy była "sprawa Popiełuszki i jej skutki". Zachowała się intrygująca notatka z tego spotkania. W jej najwaĹźniejszym fragmencie czytamy: "Towarzysze radzieccy określili tą sprawę jako spartoloną robotę". Nazwisko osoby sporządzającej notatkę zostało wymazane.

Telefony z rezydentury
Oficjalna wersja dochodzenia sądowego mającego wyjaśnić prawdziwy przebieg zbrodni jest nieprawdziwa. Oto bowiem płk Tadeusz Rydzak – szef Zakładu Kryminalistyki Komendy Głównej MO – w kilkanaście godzin po zbrodni otrzymał od generała Ciastonia polecenie poddania ekspertyzie beĹźowego fiata, ktĂłrym w noc uprowadzenia księdza posłuĹźyli się trzej esbecy.
Zgodnie z regułami, badania kryminalistyczne prowadziły trzy grupy technikĂłw. Pierwsi – w ramach tzw. ekspertyzy osmologicznej – badali ślady zapachowe osĂłb jadących fiatem. Drudzy szukali odciskĂłw palcĂłw i śladĂłw krwi. Trzecia grupa miała za zadanie przeprowadzić ekspertyzę traseologiczną, czyli zabezpieczyć ślady ubrań i obuwia. Ĺťaden technik nie znalazł nawet najmniejszego śladu obecności księdza w bagaĹźniku. Oznaczało to, Ĺźe uprowadzony ksiądz w ogĂłle nie był przewoĹźony w bagaĹźniku fiata.
RĂłwnocześnie mechanicy zbadali silnik i nadwozie. Okazało się, Ĺźe samochĂłd był w fatalnym stanie technicznym, trząsł się przy prędkości 70 km/godz. Takim autem nie moĹźna było dogonić sprawnego golfa jadącego dwa razy szybciej. Wszystkie te fakty prowadziły do wniosku, Ĺźe przebieg zbrodni podany i potwierdzony przez sprawcĂłw to fikcja, a prawdziwa wersja zdarzeń była zupełnie inna. Znajduje to potwierdzenie w tym, Ĺźe technicy, ktĂłrzy badali fiata nie zostali wezwani przed sąd w Toruniu. Sam płk Rydzak otrzymywał dziwne telefony. "Jeden z oficerĂłw przedstawiał się, Ĺźe dzwoni z rezydentury KGB" – zeznał prokuratorom IPN Rydzak. "Dzwonił kilka lub kilkanaście razy dziennie. Wypytywał mnie o rezultaty badań kryminalistycznych związanych ze sprawą księdza Popiełuszki. Kategorycznie żądał, abym informował o wszystkim."
Telefony ustały, gdy aresztowano trzech esbeków. Podczas czterdziestoletniej pracy w milicji, pułkownikowi Rydzakowi nigdy wcześniej ani później nie zdarzyło się, aby rezydent KGB tak bardzo interesował się wynikami ekspertyz kryminalistycznych. Z zeznań ówczesnych podwładnych i najbliższych współpracowników Rydzaka wynika, że oficerem wykonującym tajemnicze telefony był Siergiej Michajłow.

Częstsze wizyty delegatów
Analizując chronologię wydarzeń, widać, Ĺźe największe natężenie działań wymierzonych w księdza Popiełuszkę zapoczątkował artykuł w "Izwiestia". Warszawski korespondent sowieckiej gazety, Leonid Toporkow pisał o kapłanie: "Swoje mieszkanie oddał na przechowanie nielegalnej literatury, a sam ściśle współpracuje z kontrrewolucjonistami. Z ambony padają nie religijne kazania, ale słowa ulotki (…) z ktĂłrej moĹźna wyczytać tylko nienawiść do socjalizmu. Rząd stawia więc sobie pytanie: czy moĹźliwe jest, aby Popiełuszko i podobni mu duchowni mogli zajmować się rozrabiacką działalnością polityczną wbrew woli wyĹźszej hierarchii kościelnej."
Artykuł ukazał się w numerze z 12 września. To znamienna data, bowiem następnego dnia odbyło się spotkanie najważniejszych urzędników państwowych, podczas którego gen. Wojciech Jaruzelski powiedział do gen. Czesława Kiszczaka słynne słowa: "Załatw to, niech on nie szczeka". Kilka godzin później, Kiszczak wezwał do siebie na naradę generałów Ciastonia i Płatka. Razem ustalili dalszy plan działania przeciwko księdzu. Konsekwencją tej narady było uprowadzenie i zamordowanie kapłana.
Śledczy IPN-u zwracają uwagę, że działalność Popiełuszki i innych, antyreżimowych księży, była często poruszana podczas spotkań najważniejszych dygnitarzy PRL-u. Wówczas jednak decydowano się na zastraszanie, prowokacje lub aresztowanie duchownego. Morderstwo zostało zaplanowane dopiero jeden dzień po publikacji artykułu, którego autorem był sowiecki dziennikarz (w ZSRR nie można było zostać korespondentem zagranicznym bez deklaracji współpracy z wywiadem). Od tego dnia, aż do początku listopada, przedstawiciele rezydentury KGB dużo częściej niż wcześniej odwiedzali gmach resortu (wynika to z zachowanych kalendarzy i ksiąg wejść do MSW).
Podobnych przypadkĂłw jest więcej. Aresztowanych esbekĂłw inwigilowano, aby nie mogli z nikim podzielić się swoją wiedzą o prawdziwym przebiegu zdarzeń. Mimo to, przez cały czas Grzegorzowi Piotrowskiemu pozwolono z celi wysyłać grypsy do oficerĂłw KGB. Kilka tygodni po pogrzebie księdza, szef warszawskiej rezydentury KGB – płk Witalij Pawłow i jego zastępca – płk Siergiej Michajłow – zostali odznaczeni i awansowani na generałów.

Leszek Szymowski
Polskie Radio

*Nazwisko zmienione