Dodano: 05.01.13 - 10:49 | Dział: Kresy w życiu Polski i narodu polskiego

O LwĂłw dla Polski

PrĂłby ratowania Lwowa dla Polski

W 1945 i 1946 roku na wielu murach prawie wszystkich miast Polski Ludowej, czyli sowieckiej Polski, moĹźna było zobaczyć napisy „NIE DAMY ZIEM WSCHODU!”. W ten sposĂłb narĂłd polski protestował przeciwko oderwaniu od Polski Lwowa i Wilna. Prym w tej walce, a szczegĂłlnie o odzyskanie chociaĹźby Lwowa wiodły miasta: Warszawa, KrakĂłw, Wrocław i GĂłrny Śląsk (m.in. Gliwice i Bytom, gdzie osiedliło się tysiące wypędzonych ze Lwowa PolakĂłw).

W Krakowie działał konspiracyjnie głośny Komitet Ziem Wschodnich.

Natomiast w Warszawie walkę o powrót chociażby Lwowa i zagłębia naftowego (Drohobycz-Borysław) toczyli m.in. gen. Izydor Modelski i znany polityk Stanisław Grabski oraz byli pracownicy byłego Polskiego Radia we Lwowie. Ich argumenty i memoriały docierały bezpośrednio do Stalina. Dowodzili w nich, że w Małopolsce Wschodniej Polacy stanowią co najmniej jedną trzecią ludności. Dlatego uważali, że uczciwy kompromis winien polegać na tym, że z trzech województw, jakie wchodziły w skład tego obszaru, jedno, a mianowicie lwowskie, w całości przypadłoby Polsce.

Karol Popiel, przywĂłdca Stronnictwa Pracy działającego w kraju legalnie w latach 1945-46, w swoich wspomnieniach „Na mogiłach przyjaciół” (Londyn 1966) i „Od Brześcia do Polonii” (Londyn 1967) pisze, Ĺźe były chwile, kiedy zarysowały się powaĹźne szanse przesiedlenia wszystkich PolakĂłw z wojewĂłdztw tarnopolskiego i stanisławowskiego na teren wojewĂłdztwa lwowskiego i przyłączenia go do Polski Ludowej, co było przedmiotem długich narad na Kremlu, ale przeciwstawiali się temu dwaj wyjątkowo zajadli polakoĹźercy na Kremlu: minister spraw zagranicznych W.M. Mołotow i I sekretarz KC Komunistycznej Partii Ukrainy N.S. Chruszczow tak ostro, Ĺźe sprawa upadła.

Katolicka archidiecezja lwowska w granicach Polski w latach 1945-1991

Założone w 1412 roku katolickie (polskie) arcybiskupstwo lwowskie w 1939 roku miało obszar 38 900 km kw., na którym mieszkało ok. 1 080 000 katolików, w przygniatającej większości Polaków. Lwowskie arcybiskupstwo katolickie liczyło wówczas 28 dekanatów, 412 parafii, 754 księży diecezjalnych i 249 zakonnych, 638 zakonników w 57 domach zakonnych i 2545 sióstr zakonnych 295 domach zakonnych, 180 alumnów w Wyższym Seminarium Duchownym we Lwowie i 4 w niższym seminarium duchownym, 181 słuchaczy na Wydziale Teologicznym Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie (1930 r.), zakony męskie prowadziły 1 szkołę podstawową (160 uczniów), 1 gimnazjum (52 uczniów), a zakony żeńskie 132 przedszkola (6822 dzieci), 31 szkół powszechnych (4960 uczniów), 9 gimnazjów (2004 uczniów) i 8 szkół zawodowych (403 uczniów).

W wyniku narzucenia przez Stalina (Związek Sowiecki) w 1945 roku nowej wschodniej granicy polsko-sowieckiej, od Polski odpadła prawie cała Małopolska Wschodnia, a wraz z nią aĹź 94% powierzchni katolickiego (polskiego) arcybiskupstwa lwowskiego, włącznie z siedzibą arcybiskupĂłw we Lwowie. Polska część arcybiskupstwa lwowskiego miała zaledwie 2290 km kw. i obejmowała prawie cały powiat lubaczowski (bez parafii w Niemirowie – 3050 wier.) i części powiatĂłw rawskiego (Rawa Ruska) i sokalskiego (Sokal) i na jej terenie były zaledwie 23 parafie: Bełżec – 1443 wiernych, Brusno Nowe – 1600 wier., CieszanĂłw – 5284 wier., DzikĂłw Stary – 3242 wier., Horyniec – 2490 wier., Kobylnica – 343 wier., Lipsko – 3629 wier., LubaczĂłw – 6400 wier., Łukawiec – 1856 wier., Narol – 3191 wier., Oleszyce – 3241 wier., PłazĂłw – 3129 wier. – wszystkie z dekanatu lubaczowskiego; Bełz – 2400 wier., Krystynopol – 2479 wier., MachnĂłwek – 1388 wier., OstrĂłw – 2854 wier., Sokal-Ĺťwirka (istniała po 1945 r. przy kościle klasztornym bernardynĂłw), Tarnoszyn – 906 wier., UhnĂłw – 2742 wier., UhrynĂłw – 475 wier., Waręż – 2541 wier., Wojsławice – 1050 wier., Ĺťniatyń – 695 wier. – wszystkie z dekanatu bełskiego. Na polskim terenie znajdowały się rĂłwnieĹź dwa stare i znane klasztory bernardynĂłw: w Sokalu-Ĺťwirce z 1591 roku i w Krystynopolu z 1692 roku.

15 lutego 1951 roku Moskwa wymusiła na reĹźymie warszawskim (PRL) zmianę granicy w rejonie Sokala. Polska musiała odstąpić Związkowi Sowieckiemu (Republice Ukraińskiej) obszar o powierzchni 480 km kw. (w zamian za taki sam obszar w zniszczonych walkami i wyludnionych Bieszczadach). Odpadły wĂłwczas od polskiej części arcybiskupstwa lwowskiego parafie z dekantu bełskiego: Bełz, Krystynopol, OstrĂłw, Sokal-Ĺťwirka, UhnĂłw, Waręż i Wojsławice oraz klasztory bernardynĂłw w Sokalu-Ĺťwirce i Krystynopolu, a zarazem bardzo waĹźne miejscowości w historii Polski i narodu polskiego: Bełz – kiedyś miasto wojewĂłdzkie, Sokal, Krystynopol i Waręż. W granicach Polski pozostawało teraz zaledwie 1810 km kw. arcybiskupstwa lwowskiego i 20 parafii z ok. 65 000 katolikĂłw. Do metropolii lwowskiej w Lubaczowie naleĹźała nadal wielka diecezja przemyska.

Arcybiskup lwowski od 1944 roku Eugeniusz Baziak został zmuszony przez SowietĂłw do opuszczenia Lwowa. Swoją ostatnią mszę św. pontyfikalną odprawił w archikatedrze lwowskiej w niedzielę wielkanocną 1946 roku i 26 kwietnia t.r. opuścił na zawsze LwĂłw, udając się do sowieckiej Polski w jej nowych granicach; w sierpniu 1946 roku osiadł wraz z kurią metropolitalną w Lubaczowie. Wcześniej wywiĂłzł archiwum kurii do Krakowa, a lwowskie WyĹźsze Seminarium Duchowne przeniĂłsł do bernardynĂłw w Kalwarii Zebrzydowskiej. Sowieci wysiedlili rĂłwnieĹź w nowe granice Polski większość PolakĂłw-katolikĂłw z ukraińskiej części archidiecezji lwowskiej, prawie wszyscy księża (pozostało tylko 22), zakonnicy i siostry zakonne, a struktura tamtejszego Kościoła przestała prawie istnień (w 1980 r. było tam czynnych zaledwie 8 kościołów). Komunistyczny reĹźym warszawski zabronił Kościołowi polskiemu nazwanie polskiej części arcybiskupstwa lwowskiego arcybiskupstwem lwowskim, ktĂłre do upadku komunizmu w Polsce w 1989 roku było oficjalnie nazywane „diecezją w Lubaczowie”.

W 1951 roku abp Baziak został koadiutorem kard. Stefana Sapiehy w Krakowie, z zachowaniem dotychczasowych funkcji arcybiskupa lwowskiego. W grudniu 1952 roku został aresztowany przez władze komunistyczne, które go zwolniły po kilku miesiącach, ale otrzymał zakaz powrotu do Krakowa i Lubaczowa. Wrócił dopiero w 1956 roku w ramach tzw. odwilży popaździernikowej. Skomplikowaną była sytuacja ks. abp. Eugeniusza Baziaka, bo z jednej strony nadal pozostawał metropolitą lwowskim i rządził skrawkiem tej diecezji w Lubaczowie przez swego pełnomocnika, a z drugiej - pełnił de facto obowiązki ordynariusza w Krakowie. Dopiero w 1962 roku na życzenie kapituły krakowskiej i za pośrednictwem ks. kard. Stefana Wyszyńskiego, papież Jan XXIII mianował abpa Baziaka metropolitą krakowskim, jednocześnie pozostając przy stolicy arcybiskupiej we Lwowie. W ten sposób nastąpiło połączenie unią personalną arcybiskupstw lwowskiego i krakowskiego.

Arcybiskup Eugeniusz Baziak zmarł 15 czerwca 1962 roku i został pochowany na Wawelu. Jego następcami jako administratorzy apostolscy lwowskiej archidiecezji katolickiej z siedzibą w Lubaczowie byli biskupi: Jan Nowicki (18.12.1968-14.8.1973), Marian Rechowicz (31.12.1973 – 28.9.1983) i Marian Jaworski (24 V 1984 – 16.1.1991). Dzięki zaistniałym zmianom politycznym w Związku Sowieckim w 1991 roku, bp Marian Jaworski na polecenie Stolicy Apostolskiej przeniĂłsł się do Lwowa i odbudował administrację kościelną oraz sam Kościół katolicki w dziś ukraińskiej części archidiecezji lwowskiej.

Po 1945 roku nastąpił rozwój Kościoła katolickiego w polskiej części archidiecezji lwowskiej. W 1986 roku mieszkało tam 76 840 katolików, były 4 dekanaty, 36 parafii, 95 ośrodków sakralnych, 110 punktów katechetycznych, 93 księży diecezjalnych i 5 zakonnych oraz 40 sióstr zakonnych.

Wobec odnowienia administracji Kościoła katolickiego w ukraińskiej części archidiecezji lwowskiej w 1991 roku, papież Jan Paweł II reorganizując Kościół w wolnej od komunizmu Polsce bullą Totus tuus Poloniae pop ulus z 25 marca 1992 roku zniósł polską część archidiecezji lwowskiej, tworząc w jej miejsce nową diecezję zamojsko-lubaczowską z kościołem katedralnym w Zamościu i konkatedrą w Lubaczowie. W ten sposób Watykan i Kościół polski idąc na rękę rządowi i nacjonalizmowi ukraińskiemu, w sposób bardzo brutalny oderwali od Polski i od Kościoła polskiego arcybiskupstwo i metropolię lwowską. Konkatedrę w Lubaczowie poświęcił 2 czerwca 1991 roku papież Jan Paweł II podczas kolejnej pielgrzymki do Polski. Przy katedrze zamojskiej istnieje Kapituła Katedralna, a przy Konkatedrze w Lubaczowie - Konkatedralna. Do nowej diecezji weszło również 10 dekanatów ze 124 parafiami z diecezji lubelskiej. Diecezja zamojsko-lubaczowska została włączona do nowoutworzonej metropolii przemyskiej. Według stanu z 31 grudnia 1992 roku, diecezja zamojsko-lubaczowska liczyła 17 dekanatów, 165 parafii, 320 duchownych diecezjalnych, w tym 245 z diecezji lubelskiej i 75 z administratury apostolskiej w Lubaczowie, 104 alumnów, 20 domów zakonnych żeńskich i ok. 495 tys. wiernych.

Polonizacja litewsko-ruskiej elity

Paweł Jasienica w dziele „Rzeczpospolita Obojga NarodĂłw” (wyd. 2, t.1-3, Warszawa 1982) opisał jak elita KresĂłw, czyli Litwini i Rusini, ulegała stopniowej polonizacji po unii polsko-litewskiej w 1569 roku. W pierwszym stadium, ktĂłre trwało kilka wiekĂłw, elita ta włączyła się w kulturę polską, zachowując jednak pewną odrębność, dzięki czemu mogła w dalszym ciągu występować w imieniu wszystkich ludzi, zamieszkujących Wielkie Księstwo Litewskie. Drugie stadium rozpoczęło się w XIX w., czyli po upadku państwa polskiego w 1795 roku, i zostało powaĹźnie przyspieszone przez klęskę Powstania Styczniowego 1863. Polegało ono na tym, iĹź ta spolszczona elita zaczęła się włączać całkowicie i bez zastrzeĹźeń do narodu polskiego, zrywając wszelkie dotychczasowe więzy z narodem litewskim, białoruskim i ukraińskim (proces polszczenia się elity ukraińskiej nastąpił w większości jeszcze w Polsce przedrozbiorowej, gdyĹź od Unii Lubelskiej ziemie ukrainne naleĹźały do Korony-Polski). Kiedy rodzący się pod koniec XIX w. nacjonalizm litewski w broszurze wydanej po polsku pt. „Głos LitwinĂłw do młodej generacji magnatĂłw, obywateli i szlachty na Litwie”, wydanej w 1902 roku, zaapelował do niej, „aby wrĂłcili do narodu litewskiego spolszczeni Litwini”, młody polski szlachcic z Litwy Szymon Meysztowicz dał na ten apel odpowiedĹş o znamiennym tytule „Przenigdy!” (1903). Spolonizowana elita kiedyś litewska, białoruska i ukraińska nie myślała o ponownej zmianie swej narodowości. Chciała pozostać Polakami – i to z wszystkich moĹźliwych powodĂłw. Ostateczny proces polonizacji niektĂłrych juĹź tylko rodĂłw kresowych został powtĂłrnie przyspieszony przez powstanie w 1918 roku niepodległego państwa polskiego. Np. Roman Skirmunt (1868-1939) z Porzecza na Polesiu, ktĂłry jeszcze pod koniec I wojny światowej stał na gruncie „krajowca” – w jego wypadku współpracy polsko-białoruskiej – i w 1918 roku był nawet przewodniczącym Wielkiej Rady Białoruskiej w Mińsku, w odrodzonym państwie polskim był juĹź tylko Polakiem, m.in. senatorem z polskiej listy Bezpartyjnego Bloku Współpracy z Rządem.

Dzisiaj prawie w stu procentach przedstawiciele kiedyś rodów litewskich i kniaziowskich (ruskich), jak np. Radziwiłłowie, Tyszkiewicze, Czartoryscy, Druccy-Lubeccy, Ogińscy, Puzynowie, Woronieccy są Polakami.

Historia latynizacji i polonizacji Cerkwi unickiej

Do 1596 roku prawie cała Ruś białorusko-ukrainna, poza wysepkami – tj. jeszcze tam wĂłwczas nielicznymi kościołami i klasztorami katolickimi, była prawosławna. Wiele czynnikĂłw natury politycznej, ale i religijnej doprowadziło w 1596 roku do zorganizowania synodu w Brześciu nad Bugiem, na ktĂłrym większa część polskiego prawosławia postanowiła ogłosić unię z Kościołem katolickim, uznać papieĹźa za swego duchowego przywĂłdcę. Został jednak zachowany prawosławny obrządek i kalendarz liturgiczny oraz język naboĹźeństw – starocerskiewny.

Jednak od samego początku Cerkiew unicka przez działanie na terytorium państwa polskiego i związana ze Stolicą Apostolską i Kościołem polskim siłą rzeczy podlegała i ulegała polonizacji i latynizacji, tym bardziej, że szlachta unicka podlegała od czasów reformacji i unii lubelskiej w 1569 szybkiej i pełnej polonizacji oraz częste były przechodzenia tak duchownych jak i wiernych z jednego obrządku na drugi. Samo duchowieństwo ruskie studiowało bardzo często w polskich kolegiach jezuickich w Braniewie, Kaliszu, Nieświeżu, Pułtuski i Wilnie, polonizując się niekiedy całkowicie. Poza tym wiadomo, że już w XVI wieku sama Cerkiew prawosławna w Polsce zaczęła ulegać polonizacji; szczególnie dotyczyło to języka używanego na co dzień przez duchownych prawosławnych.

Polonizacja i latynizacja Cerkwi unickiej, czyli upodobnienie do Kościoła rzymskokatolickiego, dotyczyło zarówno instytucji i jej ufukcjonowania, obrzędów kościelnych, nabożeństw, teologii, architektury, jak i wyposażenia kościołów, a nawet stroju, wyglądu i stylu życia duchownych. Wiele z tych zmian zatwierdził synod w Zamościu w 1720 roku. W 1790 roku metropolita unicki otrzymał krzesło w Senacie Rzeczypospolitej.

W szerszej perspektywie przemiany te były jednym z nurtów ekspansji kultury łacińsko-polskiej na Kresach, biorącej górę nad kulturą bizantyjsko-słowiańską, na której podłożu wyrósła najpierw Cerkiew prawosławna, a potem unicka w Polsce, nie wyłączając województwa ruskiego, czyli późniejszej Małopolski Wschodniej, w której diecezja lwowska przyjęła unię dopiero w 1700 roku.

Wielką rolę w Ĺźyciu Cerkwi unickiej odgrywał zakon bazylianĂłw unickich, zorganizowany przez metropolitę Welamina Rutskiego (zm. 1637), i zreformowany w latach 1739-42. Łaciński charakter zakonu i całej Cerkwi unickiej wzmacniał fakt, Ĺźe do zakonu bazylianĂłw wstępowali dość licznie, zwłaszcza w XVIII wieku, nowicjusze Polacy, oczywiście urodzeni i wychowani w obrządku łacińskim (w zakonie zmieniali obrządek na unicki) i z racji swego pochodzenia szlacheckiego często piastowali eksponowane urzędy w zakonie, a takĹźe w Cerkwi, zostając nierzadko biskupami. Wiadomo, Ĺźe rzymskokatolikami byli przed zmianą obrządku na unicki: arcybiskupi smoleńscy W. Drucki-Sokoliński i C. Stebnowski, arcybiskup i metropolita połocki J. Smogorzewski, biskupi pińscy: J. Ciechanowski i J. Bułhak, włodzimierski K. Stołopowiecki-Lubecki, łuccy: T. Rudnicki i S. Rudnicki, chełmscy: F. Wołodkowicz i M. Ryłło, przemyski P. Chmielowski, turowski, później brzeski, w końcu włodzimierski A. Młodowski, koadiutor łucki (1784-87) M. Stadnicki i prawdopodobnie metropolita C. Ĺťochowski, ale tej liście niewątpliwie daleko do pełności. TakĹźe reformator bazylianĂłw unickich, metropolita kijowski Welamin Rutski (1574-1637) urodził się w rodzinie kalwińskiej, jako dorosła osoba przeszedł na katolicyzm i dopiero później, w związku z misją, ktĂłrą miał pełnić w Kościele unickim, przeszedł na polecenie papieĹźa na obrządek unicki (Ludomir Bieńkowski „Kościół w Polsce” t. 2 KrakĂłw 1969).

Latynizacji obrządku unickiego towarzyszyła ściśle z tym procesem związana jego polonizacja, która przybierała na sile również w XVIII wieku. Język polski stał się stopniowo w tymże wieku językiem urzędowym Cerkwi unickiej, wypierając język ruski; coraz powszechniej był też używany jako mowa na co dzień ludzi wykształconych, przez duchownych unickich i ich rodziny. Proces ten był zauważalny już od chwili powstania Cerkwi unickiej. Np. metropolita Welamin Rutski (zm. 1637) nie tylko często posługiwał się językiem polskim, ale pisał prace w języku polskim.

Polonizacja zakonu bazyliańskiego w XVIII wieku była tak wielka, Ĺźe sam prowadził liczne szkoły publiczne z polskim językiem wykładowym (po rozbiorach Polski 1772-1795 aĹź do 1831 roku w zaborze rosyjskim), a w Polsce przedrozbiorowej – na terenie późniejszej Małopolsce Wschodniej kolegia w Buczaczu (zał. 1754) i Drohobyczu (zał. 1775), dzięki czemu stał się po roku 1773 drugim po pijarach polskim zakonem nauczycielskim w Polsce, a na ziemiach ruskich nawet pierwszym.

Język polski przetrwał w Cerkwi unickiej w Galicji (pod zaborem austriackim) do lat 1875-1900. Lwowscy arcybiskupi uniccy Michał Lewicki (1816-58) i Grzegorz Jachimowicz (1859-63) mĂłwili jeszcze na co dzień po polsku, chociaĹź, będąc lojalnymi wobec zaborcy austriackiego, przeszli do historii jako ludzie niechętni Polakom i sprawom polskim. Lewicki wydawał nawet listy pasterskie m.in. po polsku (np. w latach 1840-1847), podobnie jak arcybiskup metropolita lwowski Sylwester Sembratowicz (1885-98) – w 1885 i 1888 roku. Ostatnim propolskim lwowskim arcybiskupem metropolitą unickim był Julian Kuiłowski (1899-1900), ktĂłry podczas pobytu w ParyĹźu w latach 1850-56 utrzymywał kontakty z polskim środowiskiem Hotelu Lambert.

Niestety Austriacy i Niemcy zasiali niezgodę między katolikami i unitami w Galicji/Małoipolsce Wschodniej, zgodnie ze starorzymskim powiedzeniem: „dziel i rządĹş”.

Ostatnim Polakiem, ktĂłry za namową Watykamu, ktĂłry obiecał mu za to zostanie unickim arcybiskupem metropolitą lwowskim, wstąpił do zakonu bazyliańskiego i zmienił obrządek był hr. Roman Szeptycki (1865-1944), wnuk wielkiego polskiego komediopisarza Aleksandra Fredry i brat rodzony Stanisława Szeptykiego (1867-1950) – generała Wojska Polskiego i w 1923 roku polskiego ministra spraw wojskowych. Roman Szeptycki jako Andrzej Szeptycki był unickim (grekokatolickim) arcybiskupem lwowskim w latach 1900-1944. Niestety, wraz z obrządkiem zmienił narodowość na ukraińską i przeszedł do historii jako wrĂłg Polski i PolakĂłw, jako osoba, ktĂłra systematycznie likwidowała naleciałości łacińskie (katolickie) w Cerkwi unickiej i przyczyniła się prawie do całkowitej jej depolonizacji.

Historia sportu polskiego w Małopolsce Wschodniej

LwĂłw odegrał wielką – wyjątkowo wielką rolę w dziejach sportu polskiego. Jednak historia ta jest prawie nieznana mieszkańcom dzisiejszej Polski. Jeszcze gorzej pod tym względem wyglądają badania historii polskiego sportu na całej Ukrainie, a szczegĂłlnie w Małopolsce Wschodniej i na Wołyniu, ktĂłre przed wojną naleĹźały do Polski, a dzisiaj stanowią rejon Ukrainy zwany Zachodnią Ukrainą. Z tych terenĂłw znana jest jedynie jako tako historia polskiego klubu sportowego „Junak” w Drohobyczu, szczegĂłlnie jego sekcji piłki noĹźnej.
Historyk piłki noĹźnej Andrzej Gowarzewski w wydanym kilka lat temu tomie czwartym kolekcji klubĂłw „LwĂłw i Wilno” w Encyklopedii Piłkarskiej FUJI pisze, Ĺźe protoplastą powstałego w 1931 roku drohobyckiego „Junaka” była nieoficjalna filia lwowskiego klubu „Czarnych”, załoĹźona w 1922 roku, a jego gracze byli członkami polskiego Sokoła. W 1930 roku klub się usamodzielnił tak od lwowskiego klubu „Czarni” jaki i miejscowego Sokoła, przyjmując nazwę „Strzelec”. Rok później klub przeszedł pod opiekę administracji państwowej i przyjął nową nazwę: Klub Sportowy Przysposobienia Wojskowego i Wychowania Fizycznego "Junak", ktĂłrą w 1937 roku zastąpiono nazwą: Wojskowo-Cywilny Klub Sportowy "Junak" (prezes płk Mieczysław Młotek).
Mając dobrego prezesa, sponsora oraz dodatkowo przychylność i wsparcie lokalnych przemysłowcĂłw naftowych drohobycko-borysławskiego zagłębia naftowego, jego druĹźyna piłki noĹźnej – zasilana ligowymi graczami z najlepszych klubĂłw polskich - zaczęła piąć się w gĂłrę: w 1932 roku zdobyła mistrzostwo klasy C, w 1934 roku mistrzostwo klasy B podokręgu karpackiego piłki noĹźnej, w 1937 roku awansowała do ligi lwowskiej (jedna z najbardziej prestiĹźowych lig okręgowych w przedwojennej Polsce), by wygrać ją w sezonie 1938/1939. W tym czasie WCKS "Junak" był niemal pewnym kandydatem do wygrania swojej grupy eliminacyjnej do ligi państwowej. Poza "Junakiem" uczestniczyły w niej: Śląsk Świętochłowice, Legia Poznań i Śmigły Wilno. 27 sierpnia 1939 roku odbył się ostatni mecz "Junaka".
O „Junaku” i jego sukcesach w piłce noĹźnej i sekcji hokejowej pisze bardzo nostalgicznie w swoich książkach o Drohobyczu, pochodzący z tego miasta pisarz Andrzej Chciuk (1920-1978): „Atlantyda” (Londyn 1969) i „Ziemia Księżycowa” (Londyn 1972).
Trochę informacji do historii polskiego sportu na terenie wojewĂłdztwa stanisławowskiego podaje Kamil Barański w swej książce o tym wojewĂłdztwie pt. „Przeminęli zagończycy, chliborobi, chasydzi...” (Londyn 1988).
W Stanisławowie czołowym polskim klubem sportowym była „Rewera”, ktĂłrej druĹźyna piłki noĹźnej grała w klasie A. „Rewera” oprĂłcz sekcji piłki noĹźnej miała sekcje: bokserską, hokejową, narciarską, lekkoatletyczną, tenisa i ping-ponga. Członek „Rewery” E. Choma był mistrzem polski w boksie. - OprĂłcz „Rewery” istniały w tym mieście inne polskie kluby sportowe: „Bystrzyca” (grała w klasie B), „Strzelec Raz Dwa Trzy” i „Sokół GĂłrka”. NiezaleĹźnie od tych klubĂłw istniały polskie druĹźyny piłki noĹźnej: „Stanisławowianka”, „Victoria” i „Jedność” (utrzymywana przez polskich rzemieślnikĂłw w Stanisławowie).
W Kołomyi najbardziej znanym polskim klubem sportowym był klub wojskowy 49 pułku piechoty – „49 P.P. Pokucie”, a poza tym „Bystrzyca” i „Sokół”. Popularne tu były sporty zimowe (bliskość gĂłr) i hokej; działał tu oddział Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego. W Stryju czołowym polskim klubem piłki noĹźnej była „Pogoń I”, załoĹźona w 1905 roku; w okresie międzywojennym grała w klasie A. „Pogoń” tak się rozrosła, Ĺźe w okresie międzywojennym powstały kluby „Pogoń II” i „Pogoń III”. Istniał rĂłwnieĹź polski klub sportowy „Stryjanka”. Klub koszykĂłwki Kolejowego Przysposobienia Wojskowego zdobył w 1937 roku puchar lwowskiej Dyrekcji Kolei.
Polskie kluby sportowe istniały we wszystkich miastach i w wielu miasteczkach Małopolski Wschodniej i Wołynia. Np. w Dolinie istniał klub piłki noĹźnej „Huragan” (z Doliny pochodził wybitny gracz lwowskiej „Pogoni” – Gancarz) i gimnazjalny klub narciarski; w Horodence klub „Strzelec” (rozwijało się tu pływanie przy nowoczesnej miejskiej pływalni); w Kałuszu dwa kluby związane z tutejszą kopalnią soli potasowej: „TESP” i „TESP II” oraz klub piłki noĹźnej „Strzelec”; w małym Kosowie istniał klub sportowy „Rybnica” oraz druĹźyna piłki noĹźnej „Strzelec”; w NadwĂłrnej działał klub piłki noĹźnej „Bystrzyca”; w Rohatynie klub piłki noĹźnej „Polonia-Strzelec”, grający w klasie B; w Śniatyniu klub „Sokół”; w Tłumaczu istniało Polskie Koło Czarnohorskiego Towarzystwa Tatrzańskiego; w Ĺťydaczowie klub „Strzelec” – były tu popularne wioślarstwo (przystań wioślarska) i tenis (dobre korty tenisowe).
W kaĹźdym mieście Małopolski Wschodniej, nawet najmniejszym działało polskie Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół”, a w większych miastach takĹźe „Strzelec”. Podobnie było na Wołyniu.

Dekanaty i parafie diecezji łuckiej (Wołyń) w 1939 roku

Katolicka diecezja łucka, obejmująca swym obszarem Wołyń, została erygowana ok. 1404 roku. W 1425 roku została połączona z diecezją włodzimierską (zał. 1375 z inicjatywy króla Kazimierza Wielkiego) i do XVI w. była podporządkowana metropolii lwowskiej, a następnie do 1798 roku gnieźnieńskiej, do 1925 roku mohylewskiej i od 1925 roku ponownie lwowskiej. Stolicą diecezji był i jest nadal Łuck na Wołyniu. W połowie 1939 roku diecezja łucka liczyła około 400 000 wiernych (prawie wszyscy Polacy), a jej sieć administracyjna składała się z 16 dekanatów i 167 parafii.

Dekanat berestecki: Beresteczko – zał. w XVII w., par. TrĂłjcy Świętej, 1671 wiernych; Boremel – zał. XVIII w., par. TrĂłjcy Świętej, 900 wier.; ŁobaczĂłwka – zał. 1935 r., kilkuset wiernych; Łysin – zał. 1777 r., par. Przemienienia Pańskiego, 691 wier.; Targowica – zał. 1675 r., par. MB Róşańcowej, 927 wier.; TesłuchĂłw – zał. 1928 r., par. Objawienia NMP, kilkuset wiernych; ZłoczĂłwka – zał. 1609 r., par. NMP, 659 wier.;

Dekanat dubieński: Drańcza Polska – zał. 1925 r., 342 wier.; Dubno – zał. 1612 r., par. św. Jana Nepomucena, 5006 wier.; Krupiec – zał. 1724 r., par. Niepokalanego Poczęcia NMP, 840 wier.; MłynĂłw – zał. 1786 r., par. Wniebowzięcia NMP, 3920 wier.; Pełcza – zał. 1932 r., par. NMP Częstochowskiej, 2330 wier.; Ptycza – zał. 1632 r., par. Świętej TrĂłjcy, 1969 wier.; RadĂłw – zał. 1926 r., par. św. Ignacego Loyoli, 1127 wier.; Radziwiłłów – zał. 1726 r., par. Siedmiu Boleści NMP, 2100 wier.; Warkowicze – zał. 1729 r., par. św. Franciszka z AsyĹźu, 988 wier.;

Dekanat horochowski: DruĹźkopol – zał. 1692, par. Niepok. Pocz. NMP i św. Stanisława Bpa, 1200 wier.; HorochĂłw – zał. 1619 r., par. Wniebowzięcia Pańskiego, 2287 wier.; Kisielin – zał. 1685 r., par. Niepok. Pocz. NMP., 2792 wier.; Koniuchy – zał. 1667 r., par. Wiebowzięcia NMP, 786 wier.; KupiczĂłw - zał. 1911-28, par. św. Wacława, 2140 wier.; Łokacze – zał. 1726 r., par. św. Antoniego Padewskiego, 2065 wier.; Nowe Gniezno, zał. 1936, kilkuset wiernych; Nowy ZahorĂłw – zał. 1576 r., par. Narodzenia NMP, 405 wier.; Poryck – zał. 1759 r., par. św. TrĂłjcy i Michała Archanioła, 1943 wier.; SzelwĂłw – zał. 1765 r., par. św. Michała Archanioła, 1001 wier.; Woronczyn – zał. 1936 r. (kaplica z 1820 r.), kilkuset wiernych; Zaturce – zał. 1634 r., par. św. TrĂłjcy i Marii Magdaleny, kilkuset wiernych (402 w 1890 r.);

Dekanat kamieńskokoszyrski: Buceń – zał. 1726 r., par. Ofiarowania NMP, 739 wier.; Kamień Koszyrski – zał. 1637 r., par. św. Michała Archanioła, 1600 wier.; Małe Hołoby – zał. 1930 r., par. św. Antoniego Padewskiego, 789 wier.; NiesuchojeĹźe – zał. 1939 r., kilkuset wiernych; Ratno – zał. ok. 1504 r., par. PodwyĹźszenia KrzyĹźa, 1150 wier.; Wielka Głusza – zał. 1927 r., 1120 wier.; Zabłocie – zał. 1930 r., kilkuset wiernych;

Dekanat kołkowski: Chołoniewicze – zał. 1924 r. (kaplica 1754 r.), 1634 wier.; Czartorysk – zał. 1639 r., kościół podominikański, 245 wier.; Jezioro – zał. XIX w., par. NMP Róşańcowej, 2000 wier.; Kołki – zał. 1664 r., par. Wniebowzięcia NMP, 3216 wier.; Sokul – zał. 1616 r., par. NMP WspomoĹźenia Wiernych, 1960 wier.; Wiszenki – zał. 1639 r., par. Wniebowzięcia NMP, 1830 wier.; ZofiĂłwka – zał. 1921 (kościół z 1915 r.), par. św. Zofii i MB Dobrej Rady, 3889 wier.;

Dekanat korecki: Bystrzyce – zał. 1938 r. (kaplica z 1849 r.), kilkuset wiernych; Buda Gruszewska – zał. 1939 r., kilkuset wiernych; Dermanka – zał. 1932 r., par. św. Izydora Oracza, 1607 wier.; Horosza – zał. 1939 r., kilkuset wiernych; Korzec – zał. pocz. XVII w., par. Wniebowzięcia NMP, 2293 wier.; Lewacze – zał. 1928 r., par. NMP KrĂłlowej Polski, 2597 wier.; Ludwipol – zał. 1921 r., par. Najśw. Serca Jezusa, 2538 wier.; Międzyrzec Korecki – zał. w XVI w., par. św. Antoniego Padewskiego, 2121 wier.; MyszakĂłwka – zał. 1924 r., par. NMP z GĂłry Karmel, 1521 wier.; NiewirkĂłw – zał. 1698 r., par. św. TrĂłjcy, 2293 wier.; Stara Huta – zał. 1935 r., par. MB Częstochowskiej, 1868 wier.; Topcza – zał. 1939 r., kilkuset wiernych;

Dekanat kostopolski: Annowola – zał. 1924 r., par. Błogosławionego Czesława, 1537 wier.; Berezne – zał. przed 1616 r., par. św. Kajetana (kościół filialny w Mokwinie), 2607 wier.; Huta Stepańska – zał. 1922 r., par. Najśw. Serca Pana Jezusa, 3340 wier.; Janowa Dolina – zał. 1936 r., par. Chrystusa Zbawiciela, 2900 wier.; Kazimierka – zał. 1629 r., par. św. Kazimierza, 3942 wier.; Kostopol – zał. 1923 r., par. Najśw. Serca Jezusa Chrystusa, 5978 wier.; Małyńsk – zał. 1938 r., kilkuset wiernych; Potasznia – zał. 1924 r., par. św. JĂłzefa Oblubieńca NMP; 5227 wier.; ReginĂłwka – zał. 1938 r. (kościół z 1929 r.), 1920 wier.; Wyrka – zał. 1934 r., par. PodwyĹźszenia KrzyĹźa Świętego, 2328 wier.;

Dekanat kowelski: Czersk – zał. 1937 (kapilca publiczna z 1875 r.), kilkuset wiernych; Hołoby – zał. 1718 r., par. św. Michała Archanioła, 4267 wier.; Karasin – zał. 1938 r., 200 wier.; Kowel – zał. 1591 r., par. św. Stanisława, 14 782 wier., w Kowlu były takĹźe kościoły św. Anny (dawny parafialny) i kościół garnizonowy św. Wojciecha; Maniewicze – zał. 1923 r. (kościół z 1915 r.), par. Przemienienia Pańskiego, 2973 wier.; Mielnica – zał. 1705 r., par. św. JĂłzefa Oblubieńca NMP, 1200 wier.; Perespa – zał. 1938 r., kilkuset wiernych; Powursk – zał. 1924 r., par. Świętych Apostołów Piotra i Pawła, 2660 wier.; Turzysk – zał. 1700 r., par. św. Franciszka Salezego, 2965 wier.; Zasmyki – zał. 1927 r., par. MB Szkaplerznej i św. Andrzeja Boboli, 1410 wier.;

Dekanat krzemieniecki: Antonowce – zał. 1939 r., kilkuset wiernych; BereĹşce – zał. 1939 r. (kapica z 1908 r.), kilkuset wiernych; BiałozĂłrka – zał. 1768 r. (zlikwidowana przez władze carskie i nieczynna 1889-1921), par. św. Rocha, 1224 wier.; Dederkały – zał. 1735 r., par. PodwyĹźszenia KrzyĹźa Świętego, 983 wier.; Horynka – zał. 1939 r., kilkuset wiernych; Kozaczki Hrynki – zał. 1939 r., kilkuset wiernych; Katerburg – zał. 1794 r. (zlikwidowana przez władze carskie i nieczynna 1890-1920), par. św. JĂłzefa Oblubieńca NMP, 1806 wier.; Kąty (Kuty) – zał. 1927 r., par. św. Izydora Oracza, 4411 wier.; Kołodno – zał. 1789 r. (zlikwidowana przez władze carskie i nieczynna 1892-1917), par. św. JĂłzefa i ElĹźbiety, 1951 wier.; Krzemieniec – zał. przed 1542 r., par. św. Stanisława (kościół garnizonowy i filia parafii w Białokrynicy, poza tym kościół św. Ignacego Loyoli Liceum Krzemienieckiego), 3720 wier.; Lisznia – zał. 1939 r., kilkuset wiernych; Łanowce – zał. przed 1839 r., par. Wniebowzięcia NMP (filia w Domanince z kościołem z 1700 r.). 960 wier.; Matwiejowce – zał. 1939 r., kilkuset wiernych; Oleksiniec – zał. przed 1726 r. (zlikwidowana przez władze carskie i nieczynna 1869-1928, kościół odzyskano od Cerkwi w 1938 r.), par. św. Michała Archanioła, 515 wier.; PoczajĂłw – zał. 1928 r., par. Imienia Marii, 865 wier.; RześniĂłwka – zał. 1939 r., kilkuset wiernych; Smyga – zał. 1938 r., kilkuset wiernych; SuraĹź – zał. 1730 r. (kościół jezuicki został w XIX w. zamieniony na cerkiew), ponownie erygowana w 1938 r., kilkuset wiernych; Szumbar – zał. 1724 r., par. Najśw. Serca Jezusa, 620 wier.; Szumsk – zał. 1772 r., par. Niepokalanego Poczęcia NMP, 2717 wier.; Uhorsk – zał. 1939 r., kilkuset wiernych; Wiśniowiec Stary – zał. 1756 r., par. św. Stanisława Bpa, 2600 wier.; Wiśniowiec – zał. 1645 r. (zlikwidowana przez władze carskie i nieczynna 1832-1921), par. Michała Archanioła, kilkuset wiernych; WyszogrĂłdek – zał. w XVII w. (zlikwidowana przez władze carskie i nieczynna 1891-1935, kościół odzyskano od Cerkwi), par. Świętego Ducha, 983 wier.;

Dekanat lubomelski: Binduga – zał. 1774 r., par. św. Mikołaja, 1745 wier.; Luboml – zał. 1412 r., par. św. TrĂłjcy, 2075 wier.; MaciejĂłw – zał. w 2. poł. XVI w. (zlikwidowana przez władze carskie i nieczynna 1870-1920, z kościoła zrobiono cerkiew), par. św. Stanisława Bpa i św. Anny, 1320 wier.; Opalin – zał. poł. XVII w. (zlikwidowana przez władze carskie i nieczynna 1868-1920), par. św. Antoniego Padewskiego, 630 wier.; OstrĂłwki – zał. przed 1726 r., par. św. Andrzeja Apostoła, 1935 wier.; Przewały – zał. 1464 r., par. Wniebowzięcia NMP, 3053 wier.; Pulemiec – zał. 1937 r., 867 wier.; Rymacze – zał. 1925 r., par. Izydora Oracza, 3318 wier.; Stawki – zał. 1927 r., 1270 wier.; Szack – zał. 1938 r., 600 wier.;

Dekanat łucki: AleksandrĂłwka – zał. 1938 r., kilkuset wiernych; Cumań – zał. 1938 r. (kościół z 1936 r.), par. św. Augustyna, kilkuset wiernych; Długoszyje – zał. 1930 r., 1437 wier.; Jałowicze – zał. 1796 r. (kościół z 1669 r.), par. Objawienia NMP, 1163 wier.; Kiwerce – zał. 1923 r., par. Najśw. Serca Jezusa, 4481 wier.; ŁawrĂłw – zał. 1928 r. (świątynia z 1816 r.), kilkuset wiernych; Łuck – zał. na pocz- XV w., par. katedralna TrĂłjcy Świętej oraz św. Apostołów Piotra i Pawła, 15 000 wier. (w Łucku były rĂłwnieĹź kościoły: seminaryjny w dzielnicy Krasne pw. Najśw. Serca Jezusa i św. Teresy od Dzieciątka Jezus oraz garnizonowy pw. MB KrĂłlowej Polski); Nieświcz – zał. 1612 r., par. św. Macieja Apostoła, 3033 wier.; Ołyka (kolegiata) – zał. 1588 r., par. Świętej TrĂłjcy (filia kościół św. Apostołów Piotra i Pawła w Ołyce z 1550 r.), 4817 wier.; Poddębce – zał. 1937 r., 1200 wier.; RoĹźyszcze – zał. 1921 r., par. Przemienienia Pańskiego, 3571 wier.; SienkiewiczĂłwka – zał. 1933 r., 1826 wier.; Skurcze – zał. 1609 r., par. Wniebowzięcia NMP, 1736 wier.; Szepel – zał. 1938 r., kilkuset wiernych; Torczyn – zał. 1540 r., par. TrĂłjcy Świętej i św. Jana Chrzciciela, 3500 wier.;

Dekanat ostrogski: Buhryń – zał. 1939 r., kilkuset wiernych; Mizocz – zał. 1920 r. (kościół z 1759 r.), par. św. Jana Nepomucena, 1604 wier.; Noworodycze – zał. 1924 r., par. św. JĂłzefa Oblubieńca NMP, 1680 wier.; OstrĂłg – zał. 1442 r., par. Wniebowzięcia NMP, ok. 4000 wier. (w okresie międzywojennym w Ostrogu był takĹźe czynny kościół z 1759 r. i klasztor kapucynĂłw); OĹźenin – zał. po 1930 r., par. Najśw. Serca Jezusa, 916 wier.; Tajkury – zał. 1710 r., par. św. Wawrzyńca, 1160 wier.; ZdołbunĂłw – zał. 1920 (kościół z 1908 r.), par. św. Apostołów Piotra i Pawła, 4700 wier.;

Dekanat rĂłwieński: Aleksandria – zał. 1675 r. (kościół z 1. poł. XVII w.), par. Zaślubin NMP, 3538 wier.; DeraĹźne – zał. 1754 r. (kościół z 1615 r.), par. TrĂłjcy Świętej i św. Marii Magdaleny, 3536 wier.; HoryńgrĂłd – zał. 1922 r. (kościół z 1643 r. w XIX w. zamknięty przez władze carskie i zniszczony), par. NMP Jazłowieckiej, 2138 wier.; Hruszwica – zał. 1927 r. (świątynia z 1809 r., nowa z 1929 r.), par. św. Wacława, 1176 wier.; Karłowszczyzna – zał. 1934 r., par. NMP KrĂłlowej Polski, kilkuset wiernych; Klewań – zał. 1598 r., par. Zwiastowania NMP, 2200 wier.; RĂłwne – zał. 1548 r., par. Narodzenia NMP, 8500 wier. (w RĂłwnem był w okresie międzywojennym rĂłwnieĹź kościół garnizonowy pw. św. Apostołów Piotra i Pawła); SzpanĂłw – zał. ok. 1726 r., par. św. Apostołów Piotra i Pawła, 1904 wier.; Tuczyn – zał. ok. 1590 r., par. Świętej TrĂłjcy i św. Michała Archanioła, 2660 wier.; Ĺťytyń – zał. 1934 r., par. NMP KrĂłlowej Polski, kilkaset wiernych;

Dekanat sarneński: BerezĂłw – zał. 1939 r., kilkuset wiernych; KlesĂłw – zał. 1935 r., par. św. Barbary, 2363 wier.; Niemowicze – zał. 1938 r. (świątynia z 1824 r.), kilkuset wiernych; Okopy – zał. 1939 (kościół z 1934 r.), par. św. Jana Chrzciciela, kilkuset wiernych; Rokitno – zał. 1920 r., par. św. Teresy od Dzieciątka Jezus, 5500 wier.; Sarny – zał. 1921 r., par. Przemienienia Pańskiego, 5849 wier.; Stepań – zał. 1614 r., par. Michała Archanioła, 1567 wier.; TomaszgrĂłd – zał. 1927 r. (kościół z 1919 r.), par. św. Stanisława Bpa, 1140 wier.; Wojtkiewicze – zał. 1927 r., par. Wniebowzięcia NMP, 1500 wier.;

Dekanat włodzimierski: ChrynĂłw – zał. 1937 r., 1800 wier.; KalinĂłwka – zał. 1929 r., par. MB Częstochowskiej, 1550 wier.; Korytnica – zał. 1615 r., par. św. Antoniego Padewskiego, 875 wier.; LitowiĹź – zał. 1614 r., par. św. Michała Archanioła, 300 wier.; Sielec – zał. 1660 r., par. TrĂłjcy Świętej, 1842 wier.; Stężarzyce – zał. 1931 r., 1964 wier.; SwojczĂłw – zał. 1607 r., par. Narodzenia NMP, 4300 wier.; Uściług – zał 1757 r. (zlikwidowana przez władze carskie i nieczynna 1832-1920, kościół zamieniono na cerkiew, rewindykowany 1920 r.), par. Najświętszego Imienia Jezus, 4020 wier.; Włodzimierz Wołyński – zał. 1554 r., par. św. Joachima i św. Anny, 5054 wier.; Włodzimierz Wołyński – zał. 1925 (kościół pojezuicki z 1718-55, zabrany przez władze carskie i 1840-1921 cerkiew prawosławna, rewindykowany 1921 r.), par. Rozesłania Apostołów, 3500 wier.; Zabłotce – zał. 1774 r. (kościół 1840-1920 w rękach Cerkwi prawosławnej, rewindykowany), par. TrĂłjcy Świętej, 1783 wier.;

Dekanat włodzimierzecki: AntonĂłwka – zał. 1934 r., par. św. Antoniego, 1500 wier.; BereĹşnica – zał. 1614 r., par. św. Rafała Archanioła, 573 wier.; Chinocze – zał. 1937 r., kilkuset wiernych; Dąbrowica – zał. 1684 r., par. św. Jana Chrzciciela, 1045 wier.; Rafałówka – zał. 1925 r., par. św. Apostołów Piotra i Pawła, 1600 wier.; Włodzimierzec – zał. 1703 r., par. św. JĂłzefa Oblubieńca, 3468 wier.

Znani polscy innowiercy pochodzący z Kresów

Dzisiaj ponad 95% religijnych Polaków to katolicy. Jednak od czasów reformacji, zapoczątkowanej przez Marcina Lutra w Niemczech w 1517 roku, w polskim życiu religijnym od prawie 500 lat jest także wątek niekatolicki.

W historii polskiego protestantyzmu i innych wspĂłlnot chrześcijańskich nierzymskokatolickich bardzo dużą rolę odegrały Kresy, np. kalwińska Jednota Litewska (np. Walerian Krasiński „Zarys dziejĂłw reformacji w Polsce” Warszawa 1903), m.in. osoby urodzone na Kresach, zazwyczaj duchowni róşnych wspĂłlnot chrześcijańskich, ale nie tylko. Oto niektĂłrzy z nich:

Julian Biergiel (1818 Izabelin k. Wołkowyska na GrodzieńszczyĹşnie – 1885 Warszawa), duchowny kalwiński, bibliofil; superintendent kościoła kalwińskiego w Słucku (dziś Białoruś) i nauczyciel tamtejszego polskiego gimnazjum kalwińskiego; patriota, przeciwstawiał się naciskom władz carskich aby kazania były głoszone w języku rosyjskim; zgromadził bogaty księgozbiĂłr dotyczący dziejĂłw reformacji polskiej.

Mieczysław Czajko (ur. 1946 Brześć nad Bugiem), duchowny protestancki, publicysta, w latach 2000-08 biskup i prezbiter naczelny Kościoła Zielonoświątkowego w RP; obecnie pastor zboru "Betania" w Szczecinie.

Rafał Downar (1771 na Litwie – 1854 Wilno), nauczyciel i działacz społeczny, duchowny kalwiński; przyczynił się do wybudowania nowej świątyni kalwińskiej w Wilnie w 1836 r., 1845-54 superintendent generalny Jednoty Litewskiej (wileńskiej).

Paweł Dilis (1905 Wilno – 1995 Chicago), duchowny kalwiński. Po ukończeniu Wydział Teologii Ewangelickiej Uniwersytetu Warszawskiego pracował jako pastor i kaznodzieja w Wilnie. Przyczynił się do wznowienia wydawanego w Wilnie czasopisma "Szlakiem reformacji" (redaktor odpowiedzialny). 1934-39 kapelan WP i opiekun filiału Jednoty Wileńskiej w Warszawie. W czerwcu 1939 członek delegacji Jednoty Wileńskiej na synod birĹźański Jednoty Kowieńskiej. Po wojnie w USA, gdzie opiekował się kalwinami polskimi i z Litwy w Chicago.

Klemens Feldman (1885 RĂłwne na Wołyniu – 1971 Płock), duchowny mariawicki, od 1932 biskup i 1935-42 biskup naczelny Kościoła MariawitĂłw w Polsce.

Jerzy Franciszek Grabowski (1756 Święciany k. Wilna – po 1800), kalwin, generał wojsk polsko-litewskich, komendant wojsk Republiki Rzymskiej 1798-99.

Paweł Jerzy Grabowski (1759 Wielkie Księstwo Litewskie – 1794), kalwin, generał wojsk polskich, starosta wołkowyski.

Stefan Grabowski (1767 Ostaszyn k. NowogrĂłdka – 1847 Warszawa), kalwin, hrabia, generał dywizji Armii KrĂłlestwa Polskiego, tajny radca i polityk.

Bronisław IĹźycki-Herman (1865 Słoboda k. Bobrujska na Białorusi – 1947 Białystok), duchowny kalwiński, 1920-39 prezes konsystorza ewangelicko-reformowanego w Wilnie.

Paweł Jakubenas - Povilas Jakubėnas (1871 Wojtkuny k. BirĹź – 1953 Szwajcaria), polsko-litewski duchowny kalwiński działający na etnicznej Litwie (Kowieńskiej). Po podziale Jednoty Wileńskiej przez polsko-litewską granicę państwową w 1920 r. został superintendentem generalnym zborĂłw na Litwie, a w 1922 r. stanął na czele Kościoła Ewangelicko-Reformowanego w Republice Litewskiej. Po nawiązaniu stosunkĂłw dyplomatycznych przez Polskę i Litwę w 1938 r. odnowił kontakty z Jednotą Wileńską. W 1938 przebywał w Wilnie, gdzie wygłosił mowę towarzyszącą wprowadzeniu polskiego duchownego z Litwy Kowieńskiej Konstantego Kurnatowskiego na urząd superintendenta generalnego Jednoty Wileńskiej w Polsce.

Michał JĂłzef Jastrzębski (1859 Izabelin k. Wołkowyska na GrodzieńszczyĹşnie – 1938 Wilno), duchowny kalwiński, od 1898 r. publicysta „Zwiastuna Ewangelickiego”, od 1907 r. superintendent kościołów ewangelicko-reformowanych Synodu Wileńskiego i wiceprezydent konsystorza, a od 1919 r. superintendent generalny Kościoła. Po wydaniu carskiego ukazu toterancyjnego w 1905 r. doprowadził do ponownego wprowadzenia języka polskiego do urzędowych czynności kościelnych na terenie Litwy i Białorusi. Od 1906 r. członek polskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Wilnie i działacz Polskiej Macierzy Szkolnej. Od 1920 członek zarządu Towarzystwa MiłośnikĂłw Historii Reformacji im. Jana Łaskiego i redaktor naczelny dwumiesięcznika „Szlakiem Reformacji”.

Bronisław Edward Andrzej Kader (1863 Wilno – 1937 KrakĂłw), kalwin, wybitny chirurg polski, prof. Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie.

Szymon Konarski (1808 Dobiszki na SuwalszczyĹşnie litewskiej – 1839 Wilno), polski działacz niepodległościowy, uczestnik Powstania Listopadowego 1830-31, członek Młodej Polski i Stowarzyszenia Ludu Polskiego. Stracony przez Rosjan w Wilnie.

Walerian Krasiński (1795 na dzisiejszej Białorusi – 1855 Edynburg, Szkocja), kalwin, historyk reformacji w Polsce, autor pracy „Zarys dziejĂłw reformacji w Polsce” (t. 1-2 Warszawa 1903-05).

Konstanty Kurnatowski (1878 Mitawa na Łotwie – 1943 w Niemczech), polski duchowny kalwiński pracujący w okresie międzywojennym w parafiach polsko-litewskich na Litwie Kowieńskiej. Po śmierci Michała JĂłzefa Jastrzębskiego wezwany do Wilna i obrany na superintendenta generalnego polskiego Kościoła Ewangelicko-Reformowanego w Wilnie- Jednoty Wileńskiej.

Zofia Lejmbach (1901 Mińsk na Białorusi – 1995 Warszawa), doktor nauk medycznych, profesor i prorektor (1962–66) Akademii Medycznej w Warszawie. Działacz niepodległościowy: 1915–1918 członek Polskiej Organizacji Wojskowej na Kresach, a podczas okupacji niemieckiej szef SłuĹźby Sanitarnej Okręgu Warszawskiego Armii Krajowej, w Powstaniu Warszawskim 1944 szef SłuĹźby Sanitarnej okręgu „ŚrĂłdmieście”. Działaczka kalwińskiego Kościoła Ewangelicko-Reformowanego w Warszawie. Pierwsza kobieta prezes Konsystorza Kościoła Ewangelicko-Reformowanego – od 1961 r. przez dwie kadencje.

Leo Witold May (1874 Preszy k. Mariampola na Litwie – 1940 Dachau), duchowny ewangelicki, 1937-39 senior (biskup) ewangelicko-augsburskiej diecezji piotrkowskiej (PiotrkĂłw Trybunalski).

Wacław Przysiecki (1878 Dzisna na WileńszczyĹşnie – 1961 Płock), duchowny mariawicki, od 1932 roku biskup, a w latach 1955-57 biskup naczelny; redaktor pism mariawickich „Głos Prawdy” i „Mariawita”.

Wawrzyniec Puttkamer (1794 NowogrĂłdczyzna – 1847 tamĹźe), ewangelik-reformowany (kalwin), hrabia, marszałek szlachty powiatu lidzkiego, od 1821 r. mąż Maryli WereszczakĂłwny (1799-1863), ciotecznej siostry Ignacego Domeyki i z lat 1818-19 ukochanej Adama Mickiewicza (adresatka wiersza Do M***, upamiętniona w „Balladach i romansach - w wierszu Do przyjaciół poprzedzającym balladę To lubię i tejĹźe oraz i w IV części „DziadĂłw”).

Mikołaj Rej (1505 Ĺťurawno w Małopolsce Wschodniej -1569 Rejowiec), wybitny polski poeta i prozaik epoki renesansu, wraz z Biernatem z Lublina „współojciec literatury polskiej”, polityk i teolog ewangelicki.

Mikołaj Krzysztof Radziwiłł zwany Czarnym (1515 NieświeĹź na NowogrĂłdczyĹşnie – 1565 Łukiszki k. Wilna), marszałek wielki litewski, kanclerz wielki litewski i wojewoda wileński., oĹźeniony (1547) z ElĹźbietą Szydłowską, cĂłrką kanclerza wielkiego koronnego (polskiego) Krzysztofa Szydłowskiego (wniosła w posagu tzw. „Dobra Szydłowieckie” na KielecczyĹşnie, ktĂłre były w rękach Radziwiłłów do 1802 r. Protektor polskiego kalwinizmu w należącym do Polski Wielkim Księstwie Litewskim. ZałoĹźył polskie drukarnie w NieświeĹźu i Brześciu nad Bugiem, gdzie w 1563 roku wydrukowano pierwsze protestanckie tlumaczenie Biblii na język polski.

Juliusz Karol Wilhelm JĂłzef RĂłmmel (1881 Grodno – 1967 Warszawa), ewangelik, generał dywizji Wojska Polskiego.

JĂłzef Artur Rybak (1882 w Delatynie w Małopolsce Wschodniej – 1953 Warszawa), kalwin, generał dywizji Wojska Polskiego.

Bolesław Bohusz-Siestrzeńcewicz (1869 Niemenczynek na WileńszczyĹşnie – 1940 Wilno), kalwin, generał brygady Wojska Polskiego.

Zygmunt Stryjeński (1784 Brzostowica na GrodzieńszczyĹşnie – 1843 Sobieska Wola), kalwin, generał brygady Powstania Listopadowego 1830-31.

Ludwik Szenderowski - sen. (1873 na Ukrainie - 1933), działacz protestancki (baptysta), od 1823 wiceprezes i od 1924 prezes Komitetu Zjednoczenia Ewangelicznych Chrześcijan i Baptystów; w okresie gdy oba wyznania działały osobno, był prezesem Związku Słowiańskich Zborów Ewangelicznych Chrześcijan w Polsce.

Ludwik Szenderowski – jun. (1905 Kowel na Wołyniu – zm. po 1994 w Warszawie), działacz protestancki, pisarz, publicysta, sekretarz, a po śmierci ojca w 1933 prezes Związku Słowiańskich ZborĂłw Ewangelicznych Chrześcijan w Polsce i przełoĹźony zboru w Warszawie.

Jerzy Szretter (1901 Tomachowie k. RĂłwnego na Wołyniu – 1962 Warszawa), duchowny prawosławny, kapelan WP, od 1938 biskup pomocniczy diecezji warszawsko-chełmskiej, od 1946 biskup białostocki, 1948-51 stał na czele Tymczasowego Kolegium Rządzącego Polskim Autokefalicznym Kościołem Prawosławnym, 1961-62 matropolita warszawski i całej Polski; rzecznik polonizacji Cerkwi w Polsce.

Bp prof. dr hab. Wiktor Wysoczański (ur. 1939 Wysocko Wyżne k. Turki w Małopolsce Wschodniej), duchowny Kościoła Polskokatolickiego RP, od 1983 biskup, ordynariusz diecezji warszawskiej i od 1995 zwierzchnik Kościoła, rektor Wyższego Seminarium Duchownego w Warszawie i od 2008 prorektor ds. naukowych Chrześcijańskiej Akademii Teologicznej w Warszawie.

Krzysztof Zenowicz (pochodził z Białorusi – zm. 1614), wojewoda brzeskolitewski 1588-1614, bibliofil (właściciel cennej biblioteki łacińsko-polskiej), załoĹźyciel papierni w Smorgoniach, zwolennik reformacji, fundator zboru kalwińskiego w Smorgoniach (Wileńszczyzna).

Marian Kałuski