Dodano: 27.03.15 - 17:37 | Dział: Kresy w życiu Polski i narodu polskiego

Litwa Kowieńska: tam była Polska (2)

Litwa Kowieńska: tam była Polska. Dykcjonarzyk geograficzno-historyczny (2)

ABELE – Obeliai, miasto na Litwie, w okręgu poniewieskim, koło Rakiszek. Majątek tutejszy naleĹźał kolejno do GiedroyciĂłw, TyszkiewiczĂłw, PietkiewiczĂłw i PrzeĹşdzieckich do 1940 roku, ktĂłrym w 1925 roku rząd litewski, w ramach polityki niszczenia PolakĂłw na Litwie Kowieńskiej, odebrał bez odszkodowania prawie całą ziemię. Urodzili się tu: Bronisław KrzyĹźanowski (1876-1943 Wilno), polski działacz polityczny, radny miasta Wilna od 1913, poseł do Sejmu Wileńskiego 1922 i na Sejm RP 1922-27, w czasie okupacji litewskiej Wilna 1939-40 prezes Komitetu Polskiego i Michał Pietkiewicz (zm. 1834 ParyĹź), publicysta polityczny i historyczny, uczestnik Powstania Listopadowego na Litwie 1830-31 (w oddziale Emilii Plater), następnie działacz polskiej Wielkiej Emigracji w ParyĹźu.
ABRAMOWSK – AbromiĹĄkės, wieś w okręgu wileńskim, koło Elektren. 1840-1937 własność polskiej rodziny magnackiej Broel-PlaterĂłw. Klasycystyczny dwĂłr z przełomu XVIII i XIX w.; do I wojny światowej mieli tu oni działa sztuki i okazałą bibliotekę (wszystko to przepadło podczas tej wojny światowej w Wilnie). Przed II wojną światową mieszkało tu duĹźo PolakĂłw. Urodzili się tu. Aleksander Maksymilian Iliński-Kaszowski (1869-1939), przedstawiciel znanej polskiej rodziny arystokratycznej na Litwie i Wacław Zdanowicz (1891-1958 Wrocław), polski aktor teatralny, śpiewak, reĹźyser, kierownik Teatru Wielkiego w Częstochowie.
ADOMAJCIE – Adomaičiai, miejscowość w okręgu telszewskim (ĹťmudĹş). Urodził się tu Jerzy Iwaszkiewicz (1819 Adomajcie na Ĺťmudzi – 1876), polski duchowny katolicki, 1872-1876 biskup sufragan mohylewski (dziś Białoruś).
ADAMOWO - Adomavas, wieś w okręgu tauroskim, koło Szyłel. W 1842 roku urodziła się tu Maria z Billewiczów Piłsudska, matka marszałka Polski Józefa Piłsudskiego (1867-1935).
AKADEMIA – Akademija, osiedle w okręgu kowieńskim na terenie dawnego zespołu dworskiego w majątku DatnĂłw, należącym najpierw do MleczkĂłw (XVIw.), potem do Brzostowskich (XVII-XVIIIw.), Szczytowskich (pocz. XIX w.) i Chrapowickich, ktĂłrzy załoĹźyli tu znaną fabrykę mebli artystycznych. W ramach represji po Powstaniu Styczniowym 1863-64 majątek został skonfiskowany przez władze carskie i sprzedany Suwałowom, później hr. Henrykowi Kreitzowi. W 1911 roku otwarto tu szkołę rolniczą. W 1919 roku władze litewskie reaktywowały technikum rolnicze, w ktĂłrym do 1922 roku nauka odbywała się w jezyku polskim, gdyĹź język litewski nie był jeszcze dostatecznie rozwinięty do prowadzenia takich zajęć.
ALEKSANDROWO – Aleksandrovas, dawne wielkie dobra w okręgu kłakpedzkim, koło Korcian, ktĂłre naleĹźały do hrabiĂłw PlaterĂłw.
ALEKSANDRYSZKI, wieś w okręgu wileńskim, koło Jewie. Urodził się tu Wacław Iszora (1896-po IX 1939), prawnik, działacz niepodległościowy, 1921-25 zastępca komisarza rządu polskiego na miasto Wilno, 1921-32 starosta grodzki w Wilnie, 1932-34 inspektor starostw w województwie pomorskim, 1934-39 starosta grodzki prasko-warszawski.
ALEKSOTA – Aleksotas, dawniej osobna miejscowość pod Kownem, na lewym brzegu Niemna, obecnie dzielnica Kowna. 1807-15 w granicach Księstwa Warszawskiego i 1815-1915 KrĂłlestwa Polskiego (gubernia suwalska), na granicy z Litwą (gubernia kowieńska). Dla uczczenia unii polsko-litewskiej w Krewie (1385-86) 12 sierpnia 1861 roku przy moście na Niemnie miała miejsce kilkudziesięciotysięczna Manifestacja Jedności Rzeczypospolitej Obojga NarodĂłw, w ktĂłrej brali udział Polacy i Litwini (więcej było LitwinĂłw!). Urodził się tu Wiktor Sukiennicki (1901-1983 USA), polski prawnik i historyk, do 1939 profesor Szkoły Nauk Politycznych w Wilnie, podczas wojny Polskiego Wydziału Prawa na angielskim uniwersytecie w Oxfordzie, a po wojnie pracownik naukowy uniwersytetu Stanford w Kalifornii.
ALOJZÓW – Alizava, miasteczko w okręgu poniewieskim, koło Kupiszek. Tutejszy kościół parafialny św. Jana, tak jak większość spośrĂłd ponad 500 kościołów katolickich na Litwie Kowieńskiej, jest polskiej fundacji; ufundowali go w 1794 roku Kościałkowscy.
ANCISZKI – Anciśkis, wieś w okręgu kowieńskim, koło Kiejdan. Tutejszy kościół katolicki św. Mateusza ufundowali w 1789 roku Kozakowscy.
ANDRONISZKI – AndrioniĹĄkis, miesteczko w okręgu uciańskim, koło Onikszt. Pochodzący z 1790 roku tutejszy kościół katolicki św. Piotra i Pawła ufundowali Pieniańscy.
ANDRZEJEWO - Endriejevas, miasteczko w okręgu kłajpedzkim (Żmudź). Dawniej własność polskich ziemian Racewiczów. W 1780 roku Andrzej Racewicz wzniósł tutaj drewniany kościół pw. św. Andrzeja.
ANIELÓW, teren dawnego majątku polskiego koło Pogir, w rejonie Wiłkomierza. Należał do Downarowiczów. Urodził się tu Antoni Zygmunt Downarowicz (1881-po IX 1939), polski inżynier technolog, 1923-24 dyrektor urzędu odbudowy Wilna, budowniczy wielu mostów (m.in. mostu na Wilii w Niemenczynie) oraz szeregu budowli wodnych, wykonał projekt kościoła parafialnego w Rzeszy koło Wilna.
ANTAGŁONY – Antagaluonė, miejscowość w okręgu uciańskim, koło Inturki i MalatĂłw. Urodził się tu JĂłzef Julian Sękowski herbu Prawdzic (1800-1858), polski orientalista, poeta, podczas studiĂłw w Wilnie członek Towarzystwa SzubrawcĂłw. Wileńska (polska) loĹźa wolnomularzy sponsorowała jego ekspedycję naukową na Bliski WschĂłd w 1819 roku, profesor Uniwersytetu w Petersburgu.
ANTOKOL - Antakalnis, wieś w okręgu wileńskim, koło Pogojska. Urodził się tu Jan Danilewicz (1895-1965 Kielce), polski ksiądz katolicki, kapłan diecezji wileńskiej, następnie kieleckiej, skarbnik kurii kieleckiej, bliski współpracownik biskupa Czesława Kaczmarka, prześladowany w okresie stalinowskim – więziony 1951-56, publicysta i pisarz katolicki.
ANTOKOLCE, miejscowość w okręgu kowieńskim. Podczas polskiego Powstania Styczniowego 1863 doszło tu 16 IV do bitwy powstańców z wojskiem rosyjskim.
ANTOLEPTY – Antalieptė, miasteczko w okręgu uciańskim, koło Jezioros. Własność Strutyńskich i od 1794 roku Franciszka i Teresy ze Strutyńskich książąt Druskich Lubeckich marszałkĂłw pińskich (Pińsk na Polesiu, obecnie Białoruś). W latach 1731-1832 istniał tu duĹźy klasztor polskich karmelitĂłw bosych, ktĂłrzy wznieśli tu kościół Podniesienia KrzyĹźa Świętego w stylu baroku wileńskiego (fundacja Strutyńskich), ktĂłry, po kasacie zakonu przez carat w ramach represji po polskim Powstaniu Listopadowym 1830-31, został odebrany katolikom i przebudowany na cerkiew prawosławną.
ANTONOSZE – AntanaĹĄė, miejscowość w okręgu poniewieskim, koło Rakiszek. Własność RomerĂłw, ktĂłrzy w połowie XIX w. wznieśli tu okazały pałac. Przechowywane tu cenne archiwum rodowe, zawierające akta od XVI wieku, szczęśliwie ocalało i dzisiaj w większości znajduje się nadal w polskich rękach – w Bibliotece Narodowej w Warszawie; część archiwum przywłaszczyli sobie Litwini i znajduje się ona w Bibliotece Litewskiej Akademii Nauk w Wilnie. Urodzili się tu: Teofil Noniewicz (1851-1928 Suwałki), polski lekarz, działacz społeczny i kulturalny, dyrektor Szpitala Św. Piotra i Pawła w Suwałkach, ktĂłry unowocześnił, współtwĂłrca w tym mieście Resury Obywatelskiej i Towarzystwa Dramatycznego oraz załoĹźyciel pierwszej biblioteki publicznej na SuwalszczyĹşnie, w 1919 roku wybrany na pierwszego przewodniczącego suwalskiej Rady Miejskiej, Jadwiga Zofia Romer (1897–1956), 1925-27 pracownik Poselstwa Polskiego w Bernie (Szwajcaria), 1927-39 pracownik Sekretariatu Ligi NarodĂłw, sekretarz generalny Centrum Informacji Katolickich Organizacji Międzynarodowych w Genewie oraz Tadeusz Romer (1894-1978), polski dyplomata, 1935-37 poseł RP w Lizbonie, 1937-41 ambasador w Tokio, 1942-43 w Moskwie, 1943-44 minister spraw zagranicznych.
ANTONOWO – Antanavas, miejscowość w okręgu mariampolskim. 1385-1795 w granicach Rzeczypospolitej, 1807-15 Księstwa Warszawskiego I 1815-1915 KrĂłlestwa Polskiego. Ostatnio własność SzabuniewiczĂłw. Urodzili się tu: Mirosław Szabuniewicz (1903-1988 Sao Paulo), polski architekt modernistyczny, mający do 1939 roku własne biuro projektowe w Warszawie, budowniczy sanatoriĂłw w Iwoniczu-Zdroju, Ciechocinku i Worochcie, szpitala na Solcu w Warszawie, współbudowniczy nowobudowanej Stalowej Woli, po wojnie w Sao Paulo w Brazylii, gdzie wzniĂłsł wiele wielkich blokĂłw mieszkaniowych i pomnik Chrztu Polski (1966), oraz Antoni Kiliński (1909-1989), inĹźynier, cybernetyk, 1950-78 profesor i 1969-70 rektor Politechniki Warszawskiej.
ANTONOWO - Antanava, miejscowość w okręgu szawelskim, koło Kielm. Tutejszy majątek naleĹźał do BurbĂłw. Urodził się tu Aleksander Burba (1800-1877 Juvisy, Francja), polski lekarz, bibliotekarz, 1830-31 uczestnik polskiego Powstania Listopadowego – lekarz sztabowy w piechocie augustowskiej (odznaczony złotym krzyĹźem Virtuti Militari), po powstaniu na emigracji we Francji, m.in. działacz Polskiego Towarzystwa Demokratycznego i bibliotekarz w polskiej Szkole Batignolskiej.
ANTOPAJCE, miejscowość w okręgu kowieńskim. Podczas polskiego Powstania Styczniowego 1863 doszło tu 20 VIII do bitwy powstańców z wojskiem rosyjskim.
ANTOSZEW - AntaĹĄava, miasteczko w okręgu poniewiskim, koło Kupiszek. Jest tu kościół pod wezwaniem polskiego świętego – św. Jacka, ufundowany przez Antoszewskich – właścicieli Antoszewa. Okazały dwĂłr Antoszewskich z 1816 roku.
ANTOSZWIŃCE – AntaĹĄventė, wieś w okręgu uciańskim, koło Janiszek. Urodził się tu Andrzej Tomasz Towiański (1799-1878 Zurych), znany polski filozof i przywĂłdca religijny, mesjanista, charyzmatyczny przywĂłdca towiańczykĂłw, organizacji zwanej teĹź Kołem Sprawy BoĹźej, działający w środowisku polskim na emigracji.
ANTUZÓW – Antazavė, wieś okręgu uciańskim, koło Jezioros. XVII- poł. XIX w. własność PlaterĂłw, potem wyszedł z ich rok w linii po mieczu, pozostając jednak w rodzinie do 1940 roku. Platerowie wznieśli tu w 1794 roku kościół parafialny Opatrzności BoĹźej, a LedĂłchowscy pałac, ktĂłry przetrwał do dzisiaj. W pałacu był przechowywany m.in. autoportret chluby narodu polskiego Emilii Plater, ktĂłrej Ĺźycie związane było takĹźe z Antuzowem. Ostatni właściciele Antuzowa ElĹźbieta i Mikołaj Wojnarowscy zostali w 1940 roku zesłani na Sybir, gdzie Wojnarowska zmarła, a Wojnarowski wyszedł ze Związku Sowieckiego wraz z armią polską gen. Władysława Andersa i po wojnie zamieszkał w Polsce.
ASZMONISZKI – AĹĄmonai, wieś w okręgu mariampolskim, koło Szumska. Urodził się tu Wincenty Sękowski, takĹźe Senkowski, pierwotnie Senkus (1840-1911 Mariampol), polski duchowny katolicki (ukończył Akademię Duchowną w Warszawie). Od młodości uĹźywał nazwiska Sękowski i był polskim patriotą (uczestniczył w polskich manifestacjach patriotycznych 1861 i 1862 roku). Od 1864 roku przebywał w jedynym pozostawionym przez carat klasztorze - wĂłwczas tylko polskiego zakonu marianĂłw w Mariampolu na litewskiej SuwalszczyĹşnie; od 1892 roku generał zakonu; w 1908 roku został jedynym Ĺźyjącym na świecie marianinem. W 1909 roku przyczynił się do odrodzenia zakonu. Dzisiaj marianie mają swoje placĂłwki zakonne w Polsce, Rzymie, Portugalii, na Litwie, w Stanach Zjednoczonych, Łotwie, Argentynie, Wielkiej Brytanii, Brazylii, Rwandzie, Ukrainie, Białorusi, Kazachstanie, Słowacji, Czechach, Kamerunie i na Filipinach.
AUKSZTEŁKI – Auksučiai, wieś w okręgu szawelskim, koło Szawli. Urodził się tu Aleksander Hryszkiewicz (1809-1863), jeden z pierwszych polskich konstruktorĂłw lotniczych, pracownik sądowy w Szawlach, następnie tłumacz w Kownie, w 1851 roku w Kownie wydał książkę po polsku pt. „Parolot Ĺťmudzina, z rysu swobodnej myśli Aleksandra Hryszkiewicza”, w ktĂłrej opisał opracowany przez siebie projekt statku latającego „Parolot Ĺťmudzina” łączący w sobie koncepcje samolotu, skrzydłowca (ornitoptera), mięśniolotu i balonu.
AWIŻAŃCE - Avižieniai, wieś w okręgu olickim, koło Łozdzieji (Suwalszczyzna litewska). 1807-1815 w granicach Księstwa Warszawskiego i 1815-1915 Królestwa Polskiego (Kongresówka). W tej miejscowości urodził się Jerzy Jan Jastrzębski (1895-1944), pułkownik Wojska Polskiego, pierwszy i najstarszy stopniem żołnierz polski poległy (24.4.1944) w bitwie o Monte Cassino; pośmiertnie awansowany na generała brygady.
BALWIERZYSZKI – BalbieriĹĄkis, miasteczko w okręgu kowieńskim, koło Pren. 1807-1815 w granicach Księstwa Warszawskiego i 1815-1915 KrĂłlestwa Polskiego (gubernia suwalska). Balwierzyszki leżą na części Suwalszczyzny, ktĂłra przypadła Litwie w 1918 roku, gdyĹź zdecydowaną większość ludności stanowili tu wĂłwczas Litwini. Jednak tak nie było w 1880 roku, kiedy ukazał się w Warszawie 1 tom „Słownika geograficznego KrĂłlestwa Polskiego i innych krajĂłw słowiańskich”; w haśle „Balwierzyszki” czytamy, Ĺźe w 1859 roku mieszkało tu „644 PolakĂłw, 65 NiemcĂłw i 525 ĹźydĂłw” – LitwinĂłw tu wĂłwczas nie było, bo wszyscy mieszkańcy-katolicy uwaĹźali się za PolakĂłw, bo jak pisał zgodnie z Ăłwczesną prawdą Adam Mickiewicz: „Litwin i Mazur bracia są; czyĹź kłócą się bracia o to, iĹź jednemu na imię Władysław, drugiemu Witowt? Nazwisko ich jedno jest, nazwisko PolakĂłw”; 50 lat później Litwini, przez dziki nacjonalizm, ktĂłry zalał XIX-wieczną Europę, jak rĂłwnieĹź antypolską działalność wśrĂłd nich Rosjan i NiemcĂłw, nie chcieli juĹź być braćmi dla PolakĂłw. Tutejszy kościół katolicki ufundował w 1674 roku książę Jan Czartoryski. Właściciel Balwierzyszek Tadeusz Tyszkiewicz (1774-1852) był w 1806 roku dowĂłdcą gwardii konnej Napoleona I, generałem brygady Księstwa Warszawskiego, senatorem KrĂłlestwa Polskiego (Kongresowego), w 1831 roku naczelnikiem polskiego Powstania Listopadowego na Litwie. W latach 1874-1918 w rękach Żółtowskich, kiedy to zostały skonfiskowane bez odszkodowania przez rząd litewski. DwĂłr klasycystyczny z XVIII w. Urodził się tu hrabia Włodzimierz Bem de Cosban (1889-po 1939), major 14 Pułku UłanĂłw Jazłowieckich, literat i publicysta, kawaler Orderu Virtuti Militari, oĹźeniony z księżną Kirą Światopełk-Mirską.
BARWINISZKI, miejscowość w okręgu poniewieskim, koło Rakiszek. Podczas polskiego Powstania Styczniowego 1863 doszło tu 1 VIII do bitwy powstańców z wojskiem rosyjskim.
BEJNARÓW – Beinorava, wieś w okręgu szawelskim, koło SmilgĂłw. NaleĹźał do Łopacińskich, a ostatnio mieli tu swoje folwarki Houwaldowie, Malińscy, Cieszewiczowie i Ludkiewiczowie. 1614-1713 był tu jeden z główniejszych polskich zborĂłw kalwińskich na Ĺťmudzi; z powodu zmniejszenia się liczby wiernych stał się filią zboru w Kiejdanach, a potem w Nowym Mieście.
BEJSAGOŁA – Baisogala, miasteczko w okręgu szawelskim. Parafię katolicką ufundował tu w 1539 roku krĂłl polski Zygmunt I Stary; nowy kościół p.w. Św. TrĂłjcy z 1882 roku fundacji Władysława Komara. Prawa miejskie i herb nadał Bejsagole krĂłl Stanisław August Poniatowski w 1791 roku. Tutejszy duĹźy majątek ziemski naleĹźał do polskich ziemian Horbowskich (II poł. XVII w.), Suchodolskich, SylwestrowiczĂłw ( II poł. XVIII w.), ks. JĂłzefa Poniatowskiego, Pusłowskich, Chrapowickich oraz KomarĂłw (ok. 1830-1940). W okresie międzywojennym litewska reforma rolna pozbawiła KomarĂłw ziemi, pozostawiając tylko wzniesiony tu w stylu romantycznym i otoczony parkiem okazały pałac, ktĂłry Komarowie ciągle rozbudowywali. Nowe malowidła w kopule wykonał w 1911 roku malarz Tadeusz Rostkowski z Warszawy, a westybul z klatką schodową dekorowały cenniejsze obrazy polskiej szkoły wileńskiej. Ostatniego właściciela Bejsagoły – Władysława Komara (1885-1941), okupanci sowieccy zesłali na Sybir w 1940 roku, gdzie zmarł. Na cmentarzu zachowało się jeszcze trochę grobĂłw polskich, m.in. Maksymiliana Kierbedzia zmarłego w 1908 roku.
BERĹťANY – Pesilenai, miejscowość w okręgu szawelskim, koło UĹźwentĂłw. Dobra GĂłrskich i od połowy XIX do I wojny światowej harbiĂłw Czapskich; pałac zbudowany przez Adolfa Czapskiego w 1840 i przebudowany przez jego Syna Stanisława w latach 1885-87. Salę jadalną zdobiły cenne obrazy, m.in. portret krĂłla polskiego Augusta II Sasa. Poza zbiorami sztuki i biblioteką było tu przechowywane cenne archiwum rodzinne berĹźańskiej linii GĂłrskich.
BETYGOŁA - Betygala, wieś w okręgu kowieńskim, koło Rosieni. W 1416 roku pierwszy kościół wzniśli tu król Polski Władysław Jagiełło i książę Witold. W 1706 roku miejsce potyczki wojsk polskich ze szwedzkimi.
BIAŁOZORYSZKI - BelazariĹĄkis, miejscowość w okręgu kowieńskim, koło Rosieni. Podczas polskiego Powstania Styczniowego 1863, doszło tu 20 XI do bitwy powstańcĂłw z wojskiem rosyjskim. Urodził się tu Adam Bitis (1836-1884 ParyĹź), bohaterski dowĂłdca oddziału powstańczego na Ĺťmudzi podczas polskiego Powstania Styczniowego 1863-64 – „legenda Ĺťmudzi”. Miał pod sobą 70 powstańcĂłw. Walczył wyjątkowo dzielnie pod Lenczami 1 IV1863, Wornianami 9 VI 1863, Modrogą 12 VII 1863, MuĹźolami 15 VIII 1863 i Noteniszkami 27 X 1863. Np. w walce pod MuĹźolami połoĹźył trupem 20 Rosjan sam nie straciwszy ani jednego Ĺźołnierza. Po powstaniu wyemigrował do Francji – ParyĹźa, gdzie wspierali go książęta Czartoryscy.
BIELANISZKI, miejscowość w okręgu telszańskim, koło Telsz na Żmudzi. Podczas polskiego Powstania Styczniowego 1863, doszło tu 12 IV i 28 IV do bitew powstańców z wojskiem rosyjskim.
BILLEWICZE – Biliunai, miejscowość w okręgu kowieńskim, koło Rosieni. Gniazdo rodzinne BillewiczĂłw, spokrewnionych z Piłsudskimi; od 1850 roku końca XIX w. własność Piłsudskich, następnie Draszkowskich. Był tu dworek w stylu staropolskim z XVIII w. W „Potopie” (Warszawa 1886) Henryka Sienkiewicza jest to własność miecznika rosieńskiego Tomasza Billewicza. Billewicze dały schronienie Oleńce BillewiczĂłwnie po opuszczeniu WodoktĂłw i tu został pojmany Andrzej Kmicic po zdradzie krĂłla przez przez Michała Wołodyjowskiego i jego chorągiew. Sienkiewiczowskie Billewicze były teĹź miejscem krwawej bitwy partyzantĂłw księdza Straszewicza z oddziałem szwedzkim kapitana Rossy, w wyniku ktĂłrej zostały doszczętnie wypalone. W 1831 roku, podczas polskiego Powstania Listopadowego 1830-31, Franciszek Billewicz dowodził oddziałem złoĹźonym z 1.600 ludzi i 100 koni walcząc z Rosjanami o Rosienie, PoniewieĹź, Wiłkomierz i Kowiany. Urodził się tu Antoni Kossakowski (1718-1786 Warszawa), polski poeta, tłumacz, od 1759 roku marszałek dworu prymasa Polski, abpa W. Łubieńskiego i od 1765 roku sekretarz Gabinetu Jego KrĂłlewskiej Mości, blisko związany z krĂłlem Stanisławem Augustem Poniatowskim.
BIRSZTANY – BirĹĄtonas, miasteczko w okręgu kowieńskim, nad Niemnem. Kościół katolicki ufundował tu w 1643 roku krĂłl polski Władysław IV, a nowy w 1787 roku książę Kazimierz Sapieha. Birsztany są dzisiaj znanym i popularnym uzdrowiskiem (wody mineralne), a w okresie międzywojennym było ono uzdrowiskiem elity litewskiej. Polscy odegrali dużą rolę w powstaniu i rozwoju tego uzdrowiska. Wody mineralne odkrył tu w 1846 roku dr Benedykt Biliński. W 1852 roku M. Abicht, były profesor Uniwersytetu Wileńskiego, opisał miejscowe wody oraz dokonał ich chemicznego rozbioru. PomĂłc w tym mieli takĹźe dr Powstański, inspektor zarządu lekarskiego oraz Justyn Kuszewicz, aptekarz. Rezultaty swoich dokonań Abicht przekazał Towarzystwu Lekarskiemu Wileńskiemu. Pierwszy zakład kąpielowy z 40 wannami wybudował w 1855 roku dr Biliński do spółki z Adamem Bartoszewiczem, właścicielem pobliskiej wsi Poniemonia. Szereg lekarzy polskich ordynowało w uzdrowisku Birsztany jak np.: Jan Sokołowski, Aleksandr T.W. Korewo, Anicet Renier, Stanisław K. Wikszemski, Benedykt Biliński, Ermin Andriolli, Roman Przybylski oraz Pawł A. Sawicki. Pierwsze o zdrojach birsztańskich pisały czasopisma warszawskie: jako pierwsza „Gazeta Codzienna Warszawska” nr 117, 258 i 259 z 1860 roku. Opisy uzdrowiska i pięknej birsztańskiej okolicy wyszły spod piĂłra Władysława Syrokomli (1823–1862), polskiego poety oraz Zygmunta Glogera (1845–1910), polskiego etnografa, archeologa, historyka. Do I wojny światowej pacjentami w zakładach birsztańskich byli głównie Polacy i Ĺťydzi. Tutejszy kościół św. Antoniego Padweskiego zaprojektował polski architekt Wacław Michniewicz (zm. 1947). Miastem partnerskim Birsztan jest Ĺťnin.
BIRĹťE - BirĹžai, miasto na Litwie, w okręgu poniewiskim. 1492-1695 i od poł. XVIII do 1811 w rękach Radziwiłłów, następnie do 1940 takĹźe polskiej rodziny magnackiej – hrabiĂłw TyszkiewiczĂłw (od 1860 siedziba Ordynacji BirĹźańskiej TyszkiewiczĂłw: 74 tys. dziesięcin ziemi i 15 740 poddanych). Radziwiłłowie wznieśli tu kościół katolicki w 1515 roku, nowy w 1691 roku Anna z SanguszkĂłw Radziwiłłowa, a obecny z lat 1857–61 w stylu empire ufundował Jan Tyszkiewicz (spoczywają w nim członkowie rodu TyszkiewiczĂłw). Krzysztof Mikołaj Radziwiłł zbudował ufortyfikowany okazały zamek bastionowy pod koniec XVI w., przebudowy w 1659 roku przez Bogusława Radziwiłła w stylu „palazzo in fortezza”. W 1704 roku zamek zniszczony przez SzwedĂłw, dotrwał do XX w. jako okazała ruina; starannie zrekonstruowany w latach 80. XX w. i przeznaczony na muzeum, w ktĂłrym są przechowywane niektĂłre pamiątki i archiwalia Radziwiłłów i TyszkiewiczĂłw. KrĂłl Zygmunt III Waza w 1589 roku nadał BirĹźom miejskie prawa magdeburskie. Od 1584 roku do początkĂłw XX w. był tu waĹźny ośrodek polskiego kalwinizmu (kościół katedralny); polskie gimnazjum kalwińskie załoĹźone w 1620 roku; nie było tu litewskiej szkoły kalwińskiej ani litewskich naboĹźeństw. Tyszkiewicze wybudowali tu 1849-62 obszerny i elegancki pałac w stylu włoskiej willi, ktĂłry przetrwał do dziś; w bibliotece pałacowej było 1262 starodrukĂłw polskich (książek wydanych przed 1800 r.) z 44 drukarni krajowych, m.in. polska Biblia Jakuba Wujka z 1584 roku. Jan Tyszkiewicz w latach 1857-61 wybudował nowy murowany w stylu empire kościół katolicki św. Jana Chrzciciela, w ktĂłrym spoczywają członkowie rodu TyszkiewiczĂłw. W czasie wyprawy Napoleona do Rosji, grudniu 1812 roku w majątku TyszkiewiczĂłw w BirĹźach stacjonował sformowany w pobliskich Kupiszkach 17 Pułk UłanĂłw Księstwa Warszawskiego. Podczas polskiego Powstania Styczniowego 1863, 7-9 V pod BirĹźami (Medejki 7 V, Świrpleny 8 V, Hudyszki 8 V, Sznurkiszki 9 V) doszło do serii bitew powstańcĂłw (oddział Z. Sierakowskiego) z wojskiem rosyjskim; zgrupowanie Zygmunta Sierakowskiego, prĂłbowało przebić się do Kurlandii, gdzie oczekiwano na wylądowanie wyprawy morskiej z dostawą broni. Wojska powstańcze zmierzające do rejonu koncentracji w Medejkach, zostały rozbite przez wojska rosyjskie w tych bitwach; po bitwie jedynie partia ks. Antoniego Mackiewicza dalej prowadziła potyczki z Rosjanami. Klęska powstańcĂłw w bitwach pod BirĹźami oznaczała właściwie załamanie się Powstania Styczniowego 1863–64 na Litwie. Według bardzo tendencyjnego (antypolskiego) litewskiego spisu ludności w BirĹźach w 1923 roku mieszkało 225 PolakĂłw; prawdziwie mogło tu mieszkać ok. 750 PolakĂłw. Polskość BirĹź została zniszczona podczas rządĂłw litewskich 1918-40 i sowieckich do 1991 roku. Pierwsza monografia BirĹź ukazała się w języku polskim: Eustachy Tyszkiewicz „BirĹźe, rzut oka na przeszłość miasta, zamku i ordynacji” (Petersburg 1869). W tutejszym Muzeum Krajoznawczym są archiwalia związane z właścicielami tutejszego zamku – Radziwiłłami i Tyszkiewiczami. Miastami partnerskimi BirĹź są Tczew i Grodzisk Wielkopolski. Urodził się tu Włodzimierz Szyłkarski (1884-1960 Bonn), polski filozof i filolog klasyczny, wykładowca uniwersytetĂłw w Dorpacie i polskiego w Wilnie 1919-20 oraz Kownie 1920-40, gdzie do 1924 roku był profesorem na Katedrze Języka Greckiego i Literatury (był m.in. lektorem języka polskiego); przez manifestowanie swego polskiego pochodzenia został odsunięty na tor boczny.
BIRĹťYNIANY - BirĹžuvėnai, wieś w okręgu telszewskim, koło Telsz. Wieś wchodziła w skład dĂłbr stołowych Wielkich Książąt Litewskich, potem była własnością WoynĂłw, a od 1670 do XX w. GĂłrskich herbu polskiego Nałęcz, ktĂłrzy wznieśli tu okazały dwĂłr. W małym salonie do II wojny światowej zachowało się malowidło ścienne z 1764 roku z umieszczonym w dolnej części napisem „Theatrum Ĺźycia ludzkiego”; pod napisami tytułowymi pod postaciami były dodane sentencje w języku polskim. Było tu wiele cennych pamiątek rodzinnych i dzieł sztuki, m.in. tabakierka z miniaturą Emilii Plater i umieszczonym w jej wnętrzu mechanizmem, grającym melodię „Jeszcze Polska nie zginęła” oraz zegar ze złoconego brązu i marmuru po Tadeuszu Kościuszce. Jest tu cmentarz ze starymi polskimi grobami.
BLINSTRUBISZKI – BlinstrubiĹĄkiai, wieś na Litwie, koło Rosień, w okręgu kowieńskim. Majątek należący do BurbĂłw otrzymała w wianie Kazimiera Burbianka, wychodząc za mąż w 1844 roku za Cypriana Janczewskiego i w rękach Janczewskich pozostawał do II wojny światowej. Cyprian Janczewski (zm. 1853) był dawnym uczniem Adama Mickiewicza w Kownie i załoĹźycielem tajnej patriotycznej organizacji uczniowskiej „Czarnych braci“ w KroĹźach, za co został skazany przez władze carskie na śmierć, a po ułaskawieniu na zesłanie w głąb Rosji. W dworku z XVIII w. był portret Adama Mickiewicza pędzla Walentego Wańkowicza, ktĂłry obecnie znajduje się w Muzem Narodowym w Krakowie. Urodzili się tu: Edward Janczewski-Glinka (1846-1918 KrakĂłw), polski wybitny biolog, od 1875 profesor i 1901-02 rektor Uniwersytetu Jagiellońskiego, członek Polskiej Akademii Umiejętności oraz Kazimierz Janczewski (1878-1959 PruszkĂłw), ziemianin i polski działacz społeczny i gospodarczy oraz jeden z liderĂłw mniejszości polskiej na Litwie Kowieńskiej, od 1919 roku wieloletni radny Kowna (jeden z 16 polskich radnych) i w 1925 roku przewodniczący rady miejskiej – za co został uwięziony przez władze litewskie, 1928-36 prezes Komitetu Polskiego na Litwie, w 1945 roku repatriował się do Polski.
BŁOGOSŁAWIEŃSTWO – Plokščiai, miejscowość w okręgu mariampolskim, koło Szak. 1807-1815 w granicach Księstwa Warszawskiego i 1815-1915 KrĂłlestwa Polskiego (gubernia suwalska). Dobra te naleĹźały do TyszkiewiczĂłw, KarpiĂłw, ponownie TyszkiewiczĂłw, Pawłowskich i ostatnio do Strumiłłów. Był tu dwĂłr staropolski z XVIII w. Urodził się tu Olgierd Chomiński (1884-1942), filolog, 1922-39 profesor filologii słowiańskiej na polskim Uniwersytecie Stefana Batorego w Wilnie.
BOBCIN – Babtai, miasteczko na Litwie, w okręgu kowieńskim. Dawniej wieś polska. Tutejszy majątek ziemski naleĹźał do SzuksztĂłw, ProzorĂłw, potem GiedroyciĂłw i ostatnio (do I wojny światowej) TyszkiewiczĂłw. W XVIII w. Giedroycie zbudowali tu pałac. Urodzili się tu: Romuald Tadeusz Giedroyć (1750-1824 Warszawa), książę, w stopniu generała uczestnik wojny polsko-rosyjskiej 1792 i powstania kościuszkowskiego 1794 – członek wileńskiej Rady NajwyĹźszej Rządowej z ramienia Deputacji Polskiej w ParyĹźu (za sukcesy militarne otrzymał od Tadeusza Kościuszki pierścień Ojczyzna Obrońcy Swemu), w 1796 roku organizował akcję spiskową na Ĺťmudzi, generał dywizji KrĂłlestwa Polskiego; Kunegunda Białopiotrowiczowa (1793-1883), polska pamiętnikarka, pisarka oraz Łucja Rautenstrauchowa (1798-1886 Puławy), polska pisarka, dramatopisarka i tłumaczka.
BOBTY – Babtai, miasteczko w okręgu kowieńskim. Jedna z polskich wiosek na Litwie Kowieńskiej do 1940, na tzw. Laudzie, zamieszkałej przez drobną szlachtę polską. Kościół katolicki św. Piotra i Pawła wzniesiony w 1672 roku do 1940 roku był parafią polską: w 1897 roku wśrĂłd 3371 parafian – 70% było Polakami; księgi parafialne były prowadzone do 1819 roku po łacinie, następnie po polsku i od 1920 muszą być prowadzone po litewsku. W gminie Bobty w 1923 roku mieszkało 3807 PolakĂłw i tylko 1903 LitwinĂłw. Podczas polskiego Powstania Styczniowego 1863-64 władze carskie w 1863 roku aresztowały za działalność patriotyczną tutejszego proboszcza, ks. Mikołaja Petroszewicza. Zachował się m.in. polskojęzyczny grobowiec JurewiczĂłw na przykościelnym cmentarzu.
BOGDANISZKI – BagdoniĹĄkis, miejscowość w okręgu poniewieskim, koło Abel. Własność polskiej rodzimy RĂśmerĂłw. Urodził się tu Michał Pius RĂśmer - Mykolas RĂśmeris (1880-1945), prawnik polsko-litewski, w 1914 roku Ĺźołnierz LegionĂłw Polskich JĂłzefa Piłsudskiego, 1918-19 polski sędzia powiatowy w Bielsku Podlaskim. Od 1919 roku na Litwie Kowieńskiej, gdzie był m.in. profesorem i rektorem Uniwersytetu w Kownie, sędzią Sądu Kasacyjnego, wiceprzewodniczącym litewskiej Rady Państwa. Michał Romer był lojalny względem państwa litewskiego, lecz nie przestawał czuć się Polakiem; w 1906 roku pisał w „Gazecie Wileńskiej”, Ĺźe „w zakresie kulturalno-narodowym jesteśmy synami narodu polskiego i tego pokrewieństwa naszego wyrzekać się nie będziemy”, a w prowadzonym przez siebie dzienniku (Biblioteka Litewskiej Akademii Nauk w Wilnie) odnotował pod datą 23 kwietnia 1922 roku, Ĺźe „jako Polakowi jest mi osobiście przykro słuchać napaści (nacjonalistĂłw litewskich) na Polskę i PolakĂłw”.
BOGUSŁAWISZKI – BagaslaviĹĄkis, miasteczko w okręgu wileńskim, w regionie szyrwinskim, koło Giełwan. Prawa miejskie nadał Bogusławiszkom w 1790 roku krĂłl polski Stanisław August Poniatowski. Kościół katolicki ufundował tu w 1787 roku Ignacy Szwykowski.
BOJANY, teren dawnego folwarku w okręgu kowieńskim, nad Niewiażą, koło Poniewieżyka. Folwark należał do Tyszkiewiczów. Podczas polskiego Powstania Styczniowego 1863 doszło tu 11 VI do bitwy powstańców z wojskiem rosyjskim.
BOLNIKI - Balninkai, miasteczko w okręgu uciańskim, koło Moteli. Bolniki w 1546 roku otrzymały prawa miejskie od krĂłla polskiego Zygmunta Augusta; odnowił je w 1792 roku krĂłl Stanisław August Poniatowski. Kościół katolicki pod wezwaniem polskiego świętego – Stanisława ufundował w 1773 roku Jan Zyberg; nowy – okazały z 1910 roku.
BOLSIE albo Bolsiany - Balsiai, wieś w okręgu kłajpedzkim, koło Szwekszni. Urodził się tu Andrzej Drukteyn (1796-1866 Rzym), polski bernardyn, za udział w polskim Powstaniu Listopadowym 1830-31 musiał opuścić Polskę, od 1845 roku przebywał we Włoszech, gdzie 1853-66 w Cori (k. Velletri) był głośnym spowiednikiem; zmarł w opinii świętości.
BOMBIENIKI - Bambininkai, miejscowość w okręgu olickim, koło Simna. 1807-1815 w granicach Księstwa Warszawskiego i 1815-1915 Królestwa Polskiego (Kongresówki). Podczas polskiego Powstania Styczniowego 1863 doszło tu 5 VIII do bitwy powstańców z wojskiem rosyjskim; Rosjanie rozbili 500-osobowy oddział powstańcy.
BORDZIE – Bijotai, wieś w okręgu tauroskim, koło Skaudwili. Związana jest z Ĺźyciem, twĂłrczością i śmiercią Dionizego Paszkiewicza, ktĂłrego dzisiaj Litwini, w szale lituanizowania nazwisk, nazywają Dionizas PoĹĄka (1757-1830), polsko-litewskiego pisarza, filologa, kolekcjonera i historyka (pisał swoje prace literackie i naukowe po polsku i litewsku); opracował m.in. słownik litewsko-polsko-łaciński (oparty na polskim słowniku Lindego). W 1812 roku we wnętrzu ogromnego dębu o nazwie Baublis zorganizował oryginalne muzeum pamiątek historycznych z czasĂłw Rzeczypospolitej Obojga NarodĂłw, ktĂłre uwiecznił Adam Mickiewicz w „Panu Tadeuszu”.
BORKŁOJNIE – Barklainiai, wieś w okręgu poniewieskim, koło Remigoły. Okoliczne folwarki naleĹźały do MickiewiczĂłw, Czerniewskich i Szwojnickich. Przy kościele znajduje się cmentarz, na ktĂłrym zachowały się dwa bardzo stare polskie nagrobki.
BOTOKI – Batakiai, miasteczko w okręgu tauroskim (ĹťmudĹş), koło Skaudwili. Kościół fundacji Stanisława KieĹźgajły. Dobra tutejsze naleĹźały kolejno do Chrystowskich, Zbarskich (od 1585), PacĂłw, Odachowskich i Mirskich.
BREWIKI – Brėvikiai, wieś na Litwie, na Ĺťmudzi, w okręgu telszańskim. Do 1940 własność NarutowiczĂłw. Urodzili się tutaj: Stanisław Narutowicz (1862-1932), brat prezydenta Rzeczypospolitej Polski Gabriela Narutowicza (1922), Ĺźonaty z Joanną Billewicz (1868–1948) – kuzynką marszałka JĂłzefa Piłsudskiego, prawnik, ziemianin, działacz mniejszości polskiej na Litwie, w latach międzywojennych działający na rzecz pokojowego rozwiązania sporu polsko-litewskiego; oraz jego sym Kazimierz Narutowicz (1904-1987 Poznań), wychowanek polskiego gimnazjum w Kownie, inĹźynier agronom, działacz polityczny, łagiernik syberyjski.
BREZGIE – Berzgainiai, miejscowość w okręgu wileńskim, koło Ĺťmujdek, w rejonie Wiłkomierza. Urodził się tu Konrad Kasperowicz (1878-po IX 1939), fizyk, przemysłowiec, działacz Polskiej Partii Socjalistycznej w Szwajcarii, wykładowca uniwersytetu we Fryburgu (Szwajcaria), przyjaciel Ignacego Mościckiego, późniejszego prezydenta Polski (1926-39), długoletni prezes Izby Przemysłowo-Handlowej w Gdyni.
BUDA - Būda, miejscowość w okręgu kowieńskim. Podczas polskiego Powstania Styczniowego 1863 doszło tu 20 VIII do bitwy powstańcĂłw z wojskiem rosyjskim.
BUKAŃCE – Bukonys, wieś w okręgu kowieńskim, koło Janowa. Kościół katolicki ufundował tu w 1790 roku jej dziedzic JĂłzef Hopen. W 1897 roku wśrĂłd 1760 tutejszych parafian 60% było Polakami.
BUŁHAKOWSK – Bulakavas, wieś w okręgu olickim, koło Łozdzieji. Przez kilka wiekĂłw własność NaruszewiczĂłw, od ok. 1800 roku Stanisława Karęgi, od 1845 Felicjana Bułharyna, a właścicielami w okresie międzywojennym byli Gawrońscy. Karęga wzniĂłsł tu okazały klasycystyczny pałac, ktĂłry przetrwał do dziś, jednak w sposĂłb barbarzyński został przebudowany w okresie sowieckiej Litwy.
BUNDZISZKI – BundziĹĄkės, miejscowość w okręgu mariampolskim, koło Kozłowej Rudy. Urodził się tu Edward Zdzisław Grabowski (1849-1912 Warszawa), polski krytyk i historyk literatury powszechnej, pedagog, członek Towarzystwa Naukowego Warszawskiego, autor pierwszej w Polsce krytycznej analizy średniowiecznej literatury włoskiej, francuskiej i niemieckiej.
BURBISZKI – BurbiĹĄkis, wieś w okręgu szawelskim, koło Radziwiliszek. Tutejszy majątek w latach 1817-1941 naleĹźał do polskiej rodziny BaĹźeńskich, pochodzącej z Pomorza (część rodziny BaĹźeńskich przeniosła się na Litwę w XVII w., co jest kolejnym dowodem na to, Ĺźe nie wszyscy Polacy na Litwie są pochodzenia litewskiego). Ich dwĂłr był często miejscem spotkań intelektualistĂłw i artystĂłw polskich. Stąd tutaj w 1911 roku został wzniesiony w pięknym parku przez Ăłwczesnego właściciela Burbiszek, Michała BaĹźeńskiego, pierwszy i jak dotychczas jedyny na Litwie Kowieńskiej pomnik Adama Mickiewicza, dłuta Kazimierza Ulańskiego (1878-1914) z pobliskiego PoniewieĹźa, ucznia Konstantego Laszczki z Krakowa. Po II wojnie światowej BaĹźeńscy, czując się Polakami, zamieszkali w pojałtańskiej Polsce. Po odzyskaniu przez Litwę niepodległości w 1991 roku mieszkający w GnieĹşnie Adam BaĹźeński odwiedził Burbiszki i ojcowiznę-dworek przekazał miastu Radwiliszki, pod warunkiem, Ĺźe zespół dworski będzie doprowadzony do dawnej świetności i udostępniony lokalnej społeczności, co nastąpiło. W dworku zostało urządzone małe muzeum rodziny BaĹźeńskich. CĂłrka Michała Ignacego BaĹźeńskiego (zm. w 1902), Emilia BaĹźeńska (1881-1926), wyszła za mąż za Kornela Makuszyńskiego (1884-1953), późniejszego autora „120 przygĂłd Koziołka Matołka” (1932), powieści obrazkowej należącej do kanonu polskiej literatury dziecięcej, i oboje mieszkali w Burbiszkach w latach 1913-14, a w latach 1922-25 często tu przyjeĹźdĹźali z Polski. Makuszyński podczas spędzonych tu wakacji w 1923 roku napisał poemat „Pieśń o ojczyĹşnie” (1924), za ktĂłry w 1926 roku otrzymał nagrodę państwową. W Burbiszkach urodził się Antoni Longin Baranowski (1854-1924 Wilno), generał brygady Wojska Polskiego, zastępca dowĂłdcy 1 Korpusu Wojsk Litwy Środkowej.
BUTRYMAŃCE - Butrimonys, miasteczko w okręgu olickim, koło Olity. W 1912 roku do parafii tutejszej należało 1905 Litwinów i 356 Polaków. Miejsce urodzenia Leona Kulikowskiego (1883- po 1936 Wilno), polskiego adwokata i polityka (PPS, BBWR) działającego przed I wojną światową i w okresie międzywojennym w Wilnie. 1917-18 prezes Polskiego Komitetu Ofiar Wojny w Petersburgu, 1920-21 radca prawny Komisji Rządzącej (polskiej) Litwy Środkowej w Wilnie.
BYSTRAMPOL - Bistrampolis, miejscowość w okręgu poniewiskim, 15 km. od Poniewieża. Przez trzy wieki i aż do 1940 roku własność polskiej rodziny Bystramów, która przybyła tu z Kurlandii; jest to jeden więcej dowód na to, że nie wszyscy Polacy na Litwie byli spolszczonymi Litwinami. Bystramowie wznieśli tu w latach 1845-50 klasycystyczny pałac; był tu m.in. portret króla Stanisława Augusta Poniatowskiego pędzla J.C. Lampiego. Pałac otacza park o powierzchni 8 ha. Do pałacu wiedzie aleja lipowa, u której w wylotu (ok. 500 m od dworu) znajduje się niewielki cmentarzyk z rodzinnymi grobami Bystramów. W 1925 roku rząd litewski skonfiskował bez odszkodowania wielkie dobra Bystramów, pozostawiając im w Bystrampolu tylko 84 ha ziemi wraz z pałacem. W 1945 roku wszyscy Bystramowie po 300-letnim pobycie na Litwie wyjechali do Polski. Podczas polskiego Powstania Styczniowego 1863 doszło tu 30 VII do bitwy powstańców z wojskiem rosyjskim.
CHRZCZENISZKI albo Krzyczeniszki – KrikĹĄtėnai, wieś w okręgu wileńskim, w rejonie Wiłkomierza. Na przełomie XVIII i XIX w. była własnością księdza Franciszka Ksawerego Bohusza (zm. 1820), współpracownika A. Tyzenhauza, prezydenta Trybunału Cywilnego w Wilnie, prałata i koadiutora wileńskiego, przeciwnika Targowicy, ktĂłry brał udział w przygotowaniach do powstania kościuszkowskiego na Litwie w 1794 roku (wywieziony przez Rosjan do Smoleńska), 1803-04 generalnego wizytatora szkół polskich na Litwie, następnie działającego w Warszawie, gdzie zmarł. Od ks. Bohusza dobra te nabył pochodzący z Pomorza Bagniewski (co po raz kolejny dowodzi, Ĺźe nie wszyscy Polacy na Litwie byli pochodzenia litewskiego), a od niego Julian Pomarnicki, ktĂłrego synowie sprzedali je ok. 1880 roku. W Muzeum Narodowym w Krakowie jest rysunek pałacu w Chrzczeniszkach Napoleona Ordy z ok. 1875 roku.
CHWAŁOJNIE – Kolainiai, miasteczko w okręgu szawelskim, koło UĹźwend. Od 1512 roku były własnością AdamkowiczĂłw. Jan Adamkowicz w 1750 roku cały swĂłj majątek zapisał polskim karmelitom trzewiczkowym. Po śmierci Jana w 1763 roku karmelici przejęli majątek AdamkowiczĂłw (300 włók w 16 miejscowościach) i załoĹźyli tu klasztor, ktĂłrego pierwszym przełoĹźonym został ksiądz Benedykt Pawłowicz. Karmelici prowadzili tu w latach 1797-1835 polskie gimnazjum, do ktĂłrego zapisało się w pierwszym roku 287 chłopcĂłw, a w roku następnym juĹź 400. W 1835 roku szkołę zrusyfikowano, i jeszcze tego samego roku, zapewne z braku uczniĂłw, zlikwidowano. Klasztor zamknęły władze carskie w 1864 roku w ramach represji po polskim Powstaniu Styczniowym 1863-64. Sprowadzono tu wĂłwczas kolonistĂłw rosyjskich z Syberii, w 1867 roku kościół pokarmelicki przerobiono na cerkiew, a miasteczko nazwano Błagoweszczenskoje. Podczas kolejnej akcji rządu litewskiego we współpracy z Kościołem litewskim wymierzonej w zorganizowaną społeczność polską na Litwie Kowieńskiej w 1923 roku, został tu zesłany na przymusowe osiedlenie polski patriota, ksiądz Polikarp Maciejowski (zm. 1966), prefekt polskiego gimnazjum w Kownie i współorganizator polskiego Ĺźycia społecznego w Kownie. Władze litewskie i kościelne nie pozwoliły mu nigdy na powrĂłt do Kowna; niebawem został zesłany do pobliskich WydsogĂłw, gdzie musiał przebywać do końca Ĺźycia.
CYTOWIANY - Tytuvėnai, miasteczko na Litwie, w okręgu szawelskim. Do 1623 roku właścicielami Cytowian byli Wołłowicze, do 1806 roku Radziwiłłowie, do 1866 roku Przeciszewscy i jako ostatni Romerowie. Hieronim Wołłowicz, starosta generalny Ĺźmudzki, ufundował i wybudował tu kościół i klasztor (1614-39) dla sprowadzonych w 1613 roku polskich bernardynĂłw z Wilna (przynaleĹźni do prowincji polskiej), należący dzisiaj do cennych zabytkĂłw na Litwie ze względu na wystrĂłj wnętrza (ołtarze, obrazy, nagrobki, m.in. renesansowy Hieronima Wołłowicza z 1640 r.); pochowano tu wielu przedstawicieli szlachty polskiej; od 1802 bernardyni prowadzili polską szkołę parafialną; w klasztorze cytowiańskim szlachta Ĺźmudzka podpisała akt przystąpienia do Powstania Listopadowego 1830-31, a dwĂłch tutejszych zakonnikĂłw (Benedykt Misiewicz i Daniel Jawgiel) wzięło udział w powstaniu; bernardyni cytowiańscy wzięli rĂłwnieĹź aktywny udział w Powstaniu Styczniowym 1863-64: odczytano z ambony manifest Rządu Narodowego w Warszawie, a kapelanami oddziałów powstańczych zostali Bazyli Dmochowski i Bonawentura ZagĂłrski; klasztor zamknęli Rosjanie w 1864 roku w ramach represji po tym powstaniu (do Rosji wywieziono cenną biblioteką zakonną - 1694 tomy – głównie starodruki). W czasie tego powstania doszło pod Cytowianami 7 kwietnia 1863 do bitwy 250 powstańcĂłw z wojskiem rosyjskim, w ktĂłrej zginął naczelnik wojenny powiatu rosieńskiego Zygmunt Cytowicz (1833-1863). Do walk z Rosjanami doszło tu takĹźe 6 czerwca 1863 i 2 stycznia 1864. Na cmentarzu groby powstańcĂłw oraz mauzoleum RomerĂłw. Ostatni właściciel Eugeniusz Romer (1871–1943) był takĹźe właścicielem uzdrowiska w Cytowianach; był on Ĺźonaty ze znaną malarką polską Zofią Dembowską-Romer (1885-1972), absolwentką m.in. Szkoły Sztuk Pięknych w Krakowie. Ich syn Andrzej ukończył polskie gimnazjum w PoniewieĹźu. Po wybuchu I wojny światowej, w 1915 roku przechowywane tutaj archiwum rodzinne z księgami inwentarzowymi z czasĂłw Radziwiłłów przewieziono do Biblioteki Krasickich w Warszawie, a w 2007 roku Romerowie przekazali swoje bogate i cenne archiwum rodzinne Bibliotece Narodowej w Warszawie. Cenną bibliotekę zagrabili komuniści litewscy w 1940 roku. Miastem partnerskim Cytowian jest Miastko w woj. zachodniopomorskim. Urodził się tu Antoni Mackiewicz (1826-1863), polski ksiądz katolicki, inicjator i jeden z bohaterĂłw Powstania Styczniowego 1863 na Litwie, organizator i dowĂłdca oddziału partyzanckiego, ktĂłry brał udział w dziesiątkach potyczek. Ujęty przez Rosjan, został w Kownie stracony przez powieszenie 16 grudnia 1863.
CZABISZKI – Ćiobiśkis, wieś w okręgu wileńskim, w rejonie szyrwinckim. Była dziedzictwem rodziny Szwykowskich, od ktĂłrych nabył ją Jan Chryzostom Piłsudski w 1815 roku, fundator tutejszego kościoła parafialnego św. Jana Chrzciciela (w kościele jest jego portret). Zachował się pałacyk Szwykowskich, ktĂłrego projekt wykonał znany architekt wileński Wawrzyniec Gucewicz. W rękach Piłsudskich był on do końca XIX w. Uratowane przez Stefana Dominika Piłsudskiego (zm. 1944) archiwum Piłsudskich z Czabiszek przechowywane jest dzisiaj w Archiwum Głównym Akt Dawnych w Warszawie.
CZEKISZKI – ČekiĹĄkė, miasteczko w okręgu i rejonie kowieńskim. W 1897 roku wśrĂłd 4460 tutejszych katolickich parafian 35% było Polakami.
CZERWONY DWÓR - Raudondvaris, osiedle w rejonie kowieńskim, połoĹźone na zachĂłd od Kowna u zbiegu rzek Niemna i NiewiaĹźy. Po bitwie pod Grunwaldem zamek tutejszy został przebudowany i stał się własnością krĂłla Władysława Jagiełły. W 1549 roku krĂłl polski Zygmunt August podarował zamek swojej Ĺźonie, ktĂłrą była Barbara Radziwiłłówna. Po jej śmierci zamek popadał w ruinę; odbudowany w XVII w. przetrwał do dzisiaj. Ziemie tutejsze należące pierwotnie do Radziwiłłów, wraz z zamkiem od XVI w. były w rękach Gintowt-Dziewałtowskich, ponownie Radziwiłłów, Worłowskich, Zabiełłów, a od lat 20. XIX w. (kupił je Benedykt Tyszkiewicz) i do I wojny światowej w rękach TyszkiewiczĂłw. Po I wojnie światowej majątek został przejęty bez odszkodowania przez rząd litewski, rozparcelowany, a w zamku umieszczono szkołę i przytułek. Zamek został wybudowany przez Dziewałtowskich na przełomie XVI i XVII w. Po poĹźarze w 1831 roku Benedykt Tyszkiewicz dokonał gruntownej przebudowy zamieniając go w wielką rezydencję w stylu renesansowo-neogotyckim; pałac zbudowany jest z czerwonej cegły i stąd nazwa miejscowości. Rezydencja znana była z niezwykłej kolekcji dzieł sztuki i malarstwa: m.in. obrazy Leonarda da Vinci, Caravaggia, Rubensa, Bernardina Luni, Buido Reni, Bernardo Bellotto, Giuseppe Salvatiego i Andrea del Sarto; w głównej sali na piętrze eksponowany był wielki obraz Jana Matejki „Batory pod Pskowem” (obecnie w Muzeum Narodowym w Warszawie). Po wybudchu I wojny światowej w 1914 roku Tyszkiewiczowie zgromadzone tu dzieła sztuki i część biblioteki (10 000 tomĂłw) wywieĹşli do Białej Beskidzkiej w Krakowskiem. Rezydencja zachowała się w dobrym stanie do współczesnych czasĂłw. W pałacu jest dzisiaj eksponowanych wiele polonikĂłw, w większości skradzionych właścicielom przez władze sowieckiej Litwy, m.in. obrazy, pasy słuckie, grafika, cenna biblioteka. Inną waĹźną budowlą w mieście jest kościół Św. Teresy ufundowany przez Benedykta Tyszkiewicza według projektu Anichiniego (odbudowany w XX wieku) z ołtarzem Andriolli i z nagrobkami rodziny TyszkiewiczĂłw, w tym piękny pomnik hrabiny z WańkowiczĂłw Tyszkiewiczowej z białego marmuru, rzeĹşbiony we Florencji. W 1897 roku wśrĂłd 4132 tutejszych parafian 40% było Polakami. W Czerwonym Dworze urodzili się: Marian Bielecki (1876-1912), polski działacz socjalistyczny, publicysta i Stanisław Bańkowski (1910-1983 Warszawa), polski dziennikarz, redaktor naczelny „Ĺťycia Warszawy”, korespondent Polskiej Agencji Prasowej (PAP) w Londynie i dyrektor PAP.
CZUDERYSZKI – ČiuoderiĹĄkėse, miejscowość w okręgu mariampolskim, koło Mariampola. Urodził się tu Mikołaj Akielewicz, Mikołaj Akełajtis, Mikalojus Akelaitis (1829-1887), wydawca książek w języku litewskim, poeta i tłumacz z litewskiego na polski i odwrotnie. Był synem chłopa zesłanego na Sybir za udział w polskim Powstaniu Listopadowym 1830-31. Jako Litwin z urodzenia był zwolennikiem jedności polsko-litewskiej i działaczem polsko-litewskim. Był prawdziwym przedstawiciel duĹźej grupy mieszkańcĂłw Litwy przed I wojną światową, ktĂłrzy określali siebie jako „gente Lithuanus, natione Polonus” – pochodzenia litewskiego a polskiej narodowości. Współpracował z polsimi gazetami: „Gazetą Codzienną” i "Kurierem Wileńskim". Autor m.in. pamfletu w języku polskim pt. „Rodacy, Gdzie tylko polskie biją serca a cześć dla wielkich idei nie zagasła, gdzie wiara w przyszłość i prawa Polski nie straciła mocy narodowego dogmatu” (ParyĹź 1869).
CZYSTA BUDA - Čysta Būda, miejscowość w okręgu mariampolskim, koło Kozłowej Rudy. Litewska nazwa tej miejscowości wskazuje na jej polskie pierwotne nazewnictwo. Podczas polskiego Powstania Styczniowego 1863 doszło tu 2 II do pierwszej w powiecie sejneńskim bitwy powstańcĂłw z wojskiem rosyjskim: Rosjanie rozbili oddział Karola Jastrzębskiego; zginęło 22 powstańcĂłw.

Marian Kałuski
(Nr 107