Dodano: 17.09.17 - 11:20 | Dział: Ciekawe miejsca - Pamięć, Historia

Tam gdzie umilkły ptaki

Dwa autobusy wiozące pielgrzymkę rodzin po zamordowanych suną po zasnutej mgłą drodze. Początek lat dziewięćdziesiątych dwudziestego wieku. Siąpi deszcz i topi resztki śniegu. Dookoła rozciąga się las i bagna niezmierzone. Tam cienie przeszłości krzyczą po nocach. Bagna straszą nieprzystępnością, a las jest inny niż polskie lasy. Obrośnięte białymi brodami mchu sosny pną się w górę, pełno wśród nich drzew powalonych, o które nie upomni się nikt oprócz ziemi.

Syn: – Ojciec mĂłj był funkcjonariuszem polskiej Policji Państwowej. We wrześniu 1939 roku opuścił rodzinne miasto i wraz z kilkunastoma policjantami udał się na wschĂłd, skąd przyszła pocztĂłwka z adresem nadawcy: Kalininskaja Obłast, gorod OstaszkĂłw, pocztowyj jaszczik nr 8.

W połowie drogi między Moskwą a Leningradem (Sankt Petersburg) na północny zachód od Kalinina (Twer), nad jeziorem Seliger leży niewielkie miasto Ostaszków.

Mieszkaniec Ostaszkowa: – „(…) Na przełomie września i paĹşdziernika 1939 roku do Ostaszkowa zaczęły nadchodzić transporty z polskimi jeńcami wojennymi. Prowadzono ich przez miasto w szyku, ulicą Włodarską wprost do Niłowskiej przystani, gdzie czekał na nich parowiec »Maksym Gorki« wraz z dwoma drewnianymi barkami, ktĂłre mogły zabrać na pokład od 500 – 600 osĂłb. Poza tym »Maksym Gorki« mĂłgł wziąć do kajut i na pokład sporą grupę ludzi. Stąd płynęli wprost do klasztoru Niłowa Pustyń. (…) Tak więc przystań Niłowska stała się pierwszym etapem tragedii, przez ktĂłrą przeszli polscy jeńcy wojenni skierowani do obozu w Ostaszkowie. Szli przez miasto bardzo dumni, godni swego narodu, w pełnym mundurowaniu.

SzczegĂłlnie pięknie wyglądali oficerowie. Naramienniki na ich mundurach podobne były do noszonych w naszej armii carskiej. Poza tym obwieszeni byli akselbantami. Pamiętam teĹź wspaniałe obuwie. Buty były tak wyczyszczone, Ĺźe aĹź lśniły. Widać było, Ĺźe nie czują się jeńcami wojennymi. Byli wyjątkowo dumni (…)”.

Ze ĹşrĂłdła: „W pobliĹźu Ostaszkowa, na wyspie, w zabudowaniach klasztoru Niłowa Pustyń, znajdował się jeden z największych liczebnie, liczący bowiem około 6,5 tysiąca uwięzionych – obĂłz polskich jeńcĂłw wojennych. Do ostaszkowskiego obozu trafiło około 400 oficerĂłw Wojska Polskiego, wszyscy wzięci do niewoli Ĺźołnierze Korpusu Ochrony Pogranicza, Ĺźandarmeria wojskowa, członkowie wojskowej słuĹźby sądowniczej, kilkudziesięciu księży oraz kilka tysięcy policjantĂłw i podoficerĂłw słuĹźby liniowej”.

Przyjechało 65 osób ze Szczecina, z Wrocławia, Warszawy, Bydgoszczy i Poznania. To krewni zamordowanych. Żony, wnuki, synowie i ksiądz, co pielgrzymkę na duchu podtrzymuje.

Naczelnik zarządu do spraw jeńcĂłw wojennych NKWD ZSRR, towarzysz major Soprunienko, podpisał listę śmierci z 7 kwietnia 1940 roku, tak jak wiele innych list, zapewne rutynowo i z poczuciem dobrze spełnionego zadania. I zupełnie nie miał pojęcia, ani takĹźe chęci, na filozoficzne rozwaĹźania, Ĺźe oto staje się współwykonawcą zbrodni przeciw ludzkości, mordu na jeńcach wojennych, zagłady niewinnych ludzi: synĂłw, mężów, ojcĂłw, braci. A tym bardziej nie interesowało go kompletnie to, iĹź rozkazał zabić Andrzeja, policjanta – jednego z wielu.

Syn Andrzeja, Eugeniusz, dostał po wielu latach niepewności kserokopie tejĹźe listy śmierci z 7 kwietnia 1940 roku, znalazł na niej dane swojego ojca, a nazwisk było razem sto, i teraz juĹź wie: kto, gdzie i kiedy sprawił, Ĺźe on i jego rodzeństwo nagle stali się sierotami. ChociaĹź czy wie to wszystko na pewno? Kartka od ojca przyszła z Ostaszkowa, lista śmierci z 7 kwietnia 1940 roku, pozycja 6, podpis – towarzysz major Soprunienko… I nic więcej! Nie zna twarzy mordercy, nie wie czy Andrzej, ojciec jego, miał świadomość, iĹź zostanie zamordowany, czy miał ostatnie Ĺźyczenie, czy bał się, płakał, czy był dumny, jak ci, ktĂłrych widział Rosjanin, mieszkaniec Ostaszkowa i do chwili otrzymania strzału w potylicę nosił dumnie podniesioną głowę? Teraz przypuszcza tylko, Ĺźe jest on wśrĂłd ekshumowanych w Miednoje. Domyśla się. Mgła niepewności mroczy juĹź tyle lat.

Jedzie więc Eugeniusz na miejsce więzienia i kaźni ojca swego, z pielgrzymką organizowaną przez Rodzinę Katyńską. To pierwsza pielgrzymka do Ostaszkowa, Tweru i Miednoje. Pielgrzymi mają ze sobą znicze, tabliczki nagrobne, kwiaty i łez konchy, i przeczuć rozmaitych naręcza całe.

Eugeniusz: – Poprosiliśmy kierowcę i on pojechał drogą przez stary OstaszkĂłw. Tak więc widzieliśmy stację kolejową, a obok stare, drewniane budynki. Tutaj ich przywieĹşli. Stąd szli do portu, i my tam byliśmy. Szybkim, nowoczesnym statkiem przewieziono nas na wyspę. Pół godziny to trwało.

I na wyspie, gdzie więziono 6,5 tysiąca przyszłych ofiar, 65 pielgrzymĂłw ogarnęło pierwsze łkanie. Stali na grobli, ktĂłrą własnoręcznie usypali polscy jeńcy wojenni. Szli przez bramę, ktĂłra ich synĂłw, mężów, braci przyjęła i wydała nie rodzicom, nie Ĺźonom, nie siostrom i braciom, lecz bagnistej ziemi zamglonej. Stanęli na klasztornym podwĂłrzu, z lewej strony stara cerkiew, a z prawej strony zabudowania klasztorne, w nich zaś małe cele 3-4 metry kwadratowe powierzchni kaĹźda. NiektĂłre mniejsze, niektĂłre większe. W oknach ani szyb, ani ram. Po drzwiach otwĂłr tylko pozostał i wiatr w nim hula na przestrzał. Tak samo było wtedy. OprĂłcz tego w tych budynkach były piwnice – lochy o głębokości około 5 metrĂłw. W tych lochach teĹź ich trzymano.

Eugeniusz: – Zastanawialiśmy się wszyscy: jak oni tam przetrzymali zimę z 1939 na 1940 rok? PrzecieĹź nawet na Wigilię nie dostali garstki słomy pod głowę, bo nie to im było przeznaczone. Przez te pół roku czekania na egzekucję wielu cierpiało z głodu i zimna, wielu chorowało na tyfus, a przede wszystkim bardzo wielu na czerwonkę pomarło. Rosjanin, ten miejscowy, ktĂłry widział idących dumie PolakĂłw, co to buty mieli jak lustro wyczyszczone, mĂłwi takĹźe, iĹź na cmentarzyku, co to w gruncie rzeczy Ĺźadnym cmentarzykiem nie był, bo nikogo tu wcześniej ani później nie chowano – zakopywano duĹźe trumny a w nich wielu jeńcĂłw. – Trzeba by odkryć ziemię i zobaczyć na co pomarli, czy represji nie było – sugeruje. A gdzie ten cmentarz?

Eugeniusz: – Tam jest tylko duĹźe zapadlisko porośnięte krzakami, trawą, chaszczami. I to ma być cmentarz polskich jeńcĂłw wojennych?

A z tej wyspy ucieczki nie było. Oni o tym wiedzieli. W te pocztówki, które rodziny dostały wpisana została tragedia i można się było doczytać, że nie mają żadnej nadziei na powrót. Aby ich upokorzyć i sponiewierać, to jeszcze im wszystkim czapki zabrano, tak jak nadzieję.

Eugeniusz: – Weszliśmy przez główną bramę na podwĂłrze i zobaczyliśmy istny obraz nędzy i rozpaczy. Remontują co prawda klasztor, powoli to idzie, ale znikną te wszystkie ślady, ktĂłre moĹźna by było jeszcze chyba znaleźć. Znikną napisy i wyryte na ścianach ostatnie ich marzenia pewnie. W klasztorze chcieliśmy odprawić mszę, ale pop, ktĂłry się nim opiekuje, nie wyraził na to zgody. Nie mogliśmy tego uczynić nawet na przyległych schodach. Odprawiliśmy więc mszę przy głównej bramie. Czuliśmy, Ĺźe oni są tutaj. Była więc polska bandera z orłem w koronie i krzyĹźe dwa: jeden z Wrocławia, drugi ze Szczecina. Ten szczeciński krzyĹź ma juĹź swoją historię, bo w Katyniu był dwa razy, teraz w Ostaszkowie i Miednoje, a potem do Starobielska i Charkowa pojechał męczennikĂłw nawiedzać. Niedaleko rĂłsł dąb, biedny taki, wysoki, ale gałęzie miał połamane niemiłosiernie. I wszystkich do tego dębu dziwnie coś prowadziło. MoĹźe oni tam stali, bo wiedzieli zdumieni, Ĺźe to ich pierwszy apel poległych tutaj. Przybiliśmy do drzewa tabliczki nagrobne, pęki kwiatĂłw złoĹźyliśmy, zapaliliśmy znicze. I płonęły płomieniami gorącymi, a my modliliśmy się.

Na spotkaniu z merem miasta OstaszkĂłw, pielgrzymi zwrĂłcili się z prośbą, aby zezwolono postawić krzyĹź na cmentarzu – zapadlisku w ostaszkowskim obozie. – Tak, oczywiście, moĹźna krzyĹź postawić – powiedział mer. – Tylko nie wiadomo dokładnie gdzie ten cmentarz jest. I kaĹźdy miejscowy, a niewielu ich było, powtarzał jedno zdanie, jakby na pamięć wyuczone: tego być nie powinno i nam jest przykro. Byli z nimi na wyspie Rosjanie. Była przewodnicząca, ktĂłra wsiadła na statek, popłynęła z pielgrzymką i szybko wrĂłciła na swoje stare szlaki. Redaktor był takĹźe. Osobnik bardzo dziwny. Przedstawiał się, ale nazwisko wyszło im z głowy. Korowiow chyba. A moĹźe trochę inaczej.

Eugeniusz: – Stałem za tym redaktorem i on mnie nie widział. Z kieszeni jego koĹźucha wystawał opasły, czerwony notes. W pewnej chwili podszedł redaktor do popa i ostrym tonem zapytał go o nazwisko. A ten pop dosłownie zesztywniał i pokornym, cichym głosem powiedział co trzeba. Redaktor zapisał jeszcze dane pomocnika popa i pozwolił swoim struchlałym rozmĂłwcom odejść. I odwraca się ten redaktor, spogląda na mnie i peszy się na moment. A ja do niego podszedłem, bo stało się ze mną coś dziwnego, gdy widziałem to wszystko i mĂłwię:

– Przyjechałem ze Szczecina. Jestem sierotą. Tu zabiliście mojego ojca. Internowaliście i zamordowaliście. A redaktor, Korowiow chyba, spochmurniał i powiedział: – Eto Stalin.

Z wyspy do miasta Ostaszków płynęli w ciszy. Nagle zabuczała syrena statkowa. Przeszyła mroczny nastrój i podniosłym go uczyniła na kilka minut. To był gest kapitana.

Ze ĹşrĂłdła (głos Rosjanina): – „Na przełomie marca i kwietnia 1940 roku, gdy stopniały śniegi, a lĂłd na jeziorze był czysty, niewielkimi grupami, takimi, ktĂłre mogły przejść po lodzie zachowując odpowiednią odległość, szły oddziały jeńcĂłw do tego oto miejsca. Znajdowała się tu bocznica kolejowa, ktĂłrą do dzisiaj nazywają tupik. Transportowano stąd ziarno dla potrzeb Armii Czerwonej. JeńcĂłw ładowano do wagonĂłw towarowych, tzw. cielętnikĂłw i wywoĹźono. Nie mĂłwiono nam dokąd ich wywożą. Ale wiadomo było, Ĺźe jadą na zachĂłd, nie pamiętam czy to był obwĂłd smoleński, czy inny, ale na pewno w kierunku zachodnim.

Pytanie: – Czy konwojenci mogli nie wiedzieć co się stało z jeńcami?

Rosjanin: – Zapewne. Mogli nie wiedzieć. Jak mi BĂłg miły, ja nie słyszałem, nic nie widziałem.

Pytanie: – To znaczy, Ĺźe operacja ta była wyjątkowo dobrze zakonspirowana?

Rosjanin: – Wygląda na to, Ĺźe tak. I nie wszyscy o tym wiedzieli. Dopiero teraz po latach z przykrością dowiadujemy się o tej tragedii.

Wiadomo jednak, iż jeńców Ostaszkowa wyładowano w Kalininie (Twer) i zawieziono do budynku NKWD, gdzie ostatni raz sprawdzono ich personalia i następnie zamordowano strzałem w tył głowy. Zwłoki zakopano w oddalonym o 30 kilometrów Miednoje, na terenie leśnym zarezerwowanym wyłącznie dla NKWD.

Twer-Kalinin. Miasto duĹźe – ponad 400 tysięcy mieszkańcĂłw. Autobus toczy się po łbach brukowych, a pielgrzymi mĂłwią o wszystkim, nawet o głupstwach, byle oderwać się od ponurych myśli. Rozmawiają pięć, dziesięć minut i spokĂłj, i cisza zapada jak makiem zasiał. Jeszcze wczoraj wielu z nich wysłało z Ostaszkowa do Polski kartki pocztowe. Tak jak przed ponad pięćdziesięciu laty uczynił to ich syn, mąż, ojciec, brat. Oczy smutne, twarze smutne, oczy zamglone.

Eugeniusz: – W dawnej siedzibie NKWD mieści się teraz Akademia Medyczna. Jest tam nawet tabliczka głosząca, iĹź NKWD, a potem KGB prowadziły tutaj swoją działalność. Pod tą tablicą zapaliliśmy znicze. DuĹźo zniczy. A studenci medycyny wychodzili z budynku i w oknach wystawali zdumieni. Wtedy wytłumaczyliśmy kim jesteśmy. – Tu ich zamordowali, sześć i pół tysiąca ludzi – tak zakończyliśmy. Wtedy oczy zrobiły się im duĹźe jak koła ze zdziwienia, bo zbyt młodzi byli na to, aby wiedzieć, a obraz zbrodni przecieĹź we krwi nie płynie.

Nie ulega wątpliwości, że jeńców przesłuchano w dużej sali, sprawdzono ich tożsamość, sprowadzono do wytłumionej drzewem i czymś tam jeszcze piwnicy, a także włączono wentylatory, żeby ich huk zagłuszył trzask wystrzałów. I tam, w piwnicznym pomieszczeniu było niskie wejście, każdy z jeńców był skuty i wchodząc musiał pochylić głowę, a zbrodniarz w tym samym momencie strzelał w tył tej głowy, omotanej na dodatek, jak mówi polski prokurator, płaszczem, aby krew nie tryskała i rąk strzelającemu nie brudziła.

Pielgrzymi chodzą po kilkupiętrowym budynku Akademii Medycznej, dawnej siedzibie NKWD i KGB, szukają miejsca kaĹşni i błąkają się jak we mgle. Nie ma nikogo kto by wiedział gdzie to było. Przyjechało – co prawda – trzech oficjalnych przedstawicieli merostwa.

Uprzejmi byli. Grzeczni. Powiedzieli w rektoracie, Ĺźe jest pielgrzymka, oni to nazywali cały czas – wycieczka, ktĂłra przyszła, bo tu jej uczestnikĂłw – wielu krewnych zastrzelono. I pielgrzymka – wycieczka szukała po całym budynku miejsca zbrodni. Przez swą niewiedzę wchodziła do sal laboratoryjnych i cofała się układnie. Jednak wszyscy byli grzeczni i nikt nie powiedział złego słowa.

Eugeniusz: – I wtedy pojawił się jakiś człowiek. Nie wiadomo skąd. Powiedział: tymi głównymi schodami chodziło naczalstwo, chodĹşcie, ja wam pokażę, wasi krewni byli trzymani na strychu przez dzień cały, a w nocy ich mordowano. Schodzili tymi oto wąskimi schodami z poręczami Ĺźelaznymi. On mĂłwi: tędy, tędy, tędy… Patrzymy zaaferowani dookoła, o coś chcemy zapytać przewodnika uczciwego, a jego nie ma. Jakby we mgle się rozpłynął. Jak duch, cień, albo człowiek przestraszony.

Byli sami i czuli, że to musiało się stać właśnie tutaj. I ponownie jak na wyspie szloch i płacz rozległ się wielki. I zeszli na dół, do tych piwnic, tymi schodami. Widzą: oto mały przedsionek, z lewej strony drzwi zamknięte na wielką, nową kłódkę. I nie znaleźli nikogo kto by miał klucz do niej. Odpowiedzi tylko wyłuskali od miejscowych niezdarne: my nie znajem. Albo: to było przebudowywane już pięć razy. Nie wiadomo.

Eugeniusz: – Potem salę znaleĹşliśmy, no i ona wyglądała jak te, gdzie przed zamordowaniem, sprawdzano toĹźsamość jeńcĂłw. Tam modliliśmy się razem z księdzem, wzięliśmy się za ręce, krąg utworzyliśmy, między nami Natasza, Rosjanka-pilotka miła, chwyciła nasze dłonie i widać było, Ĺźe bardzo to przeĹźywa i nam współczuje. Później wsiedliśmy do autobusu i pojechaliśmy do Miednoje. A droga była ciężka do zniesienia, bo bĂłl w sercach wielki mieli. Jechali z miejsca kaĹşni na miejsce niegodnego pochĂłwku. I znowu polska bandera z orłem w koronie, dwa krzyĹźe, wieńce, kwiaty, znicze w kaĹźdej dłoni i łza w kaĹźdym oku. Tu odbyli drogę krzyĹźową. Co dziesięć, piętnaście krokĂłw kolejna stacja. Koniec drogi krzyĹźowej – mogiła 250 ekshumowanych. Szli do tej mogiły po mogiłach. Bo trzeba wiedzieć, Ĺźe mogiła jest jedna, zaś miejsc do przeprowadzenia ekshumacji, zapadlisk oznaczonych brzozowymi krzyĹźami – duĹźo.



Wówczas, w roku 1940 koparka tam stała. Wykopywano dół, wrzucano do niego zwłoki pomordowanych, bezładnie wrzucano, nogami do góry, głowami do góry, gdy się dół zapełnił, zasypywano go i kopano dół następny. To polskie rany na ziemi w Miednoje.

Eugeniusz: – A oprawcy postawili na tych grobach ubikacje. Oni biegali tam, oni się bawili i nawet dacze budowali. Był między nami leśnik, ktĂłry wskazywał gdzie mogą być mogiły, bo starodrzew odcinał się od 45-, 50-letnich sosen posadzonych dla ukrycia miejsca zakopania ofiar. W ścianie lasu widać było kwatery – trĂłjkąty, kwadraty, prostokąty, kółka. To są drzewa posadzone wĂłwczas, a to stare. Drzewa były iglaste i cisza była w tym lesie w Miednoje niezwykła. Taka jak w Katyniu, Charkowie… Przybili tabliczki nagrobne do sosen. Tam zbierali szyszki z tych drzew co na ich najbliĹźszych rosły. Troszkę kory kaĹźdy odłupał. Małą gałązkę sosnową zabrał. KaĹźdy chciał mieć relikwię swoją. Ksiądz modlił się za zbrodniarzy i oni teĹź się modlili.

(…) – I odpuść nam nasze winy jako i my odpuszczamy naszym winowajcom. A wielu zastanawiało się czy mają prawo odpuścić zbrodnię tak okrutną. Potem słychać było: – O nawrĂłcenie Rosji prosimy Cię Panie. Szli wolno do autobusu. Ktoś znalazł denko od czajnika, a na nim był napis: Olkusz. Drugi zaś pielgrzym wysupłał z mchu lusterko. Nie moĹźna się było w nim przejrzeć, bo strasznie gęsta mgła je okryła, lecz na odwrocie pozostał dobrze zachowany wizerunek marszałka Piłsudskiego. Znowu autobus i następnie pociąg. Miarowy stukot kół usypia wszystkich, tylko do pielgrzymĂłw sen nie nadchodzi. W lustra okien stuka zielonkawa, jasna poświata księżycowa.

Oni zamykają oczy i widzą: obĂłz na wyspie, lochy, zapadliska, ubikacje na grobach i ręce Nataszy ściśnięte w solidarnym kręgu. Pielgrzym budzi się, zapala nocną lampkę i otwiera książkę, ktĂłrej nie skończył czytać jeszcze w Polsce. A w niej wyrwana z kontekstu scena – świat inny, do ktĂłrego przyzna się nieszczęśliwy człowiek i nie przyzna się wielu nieznanych sprawcĂłw jego nieszczęścia.

* * *

„(…) – Co on mĂłwi? – zapytała Małgorzata i jej nieruchomą, spokojną twarz osnuła mgiełka współczucia. – On mĂłwi – odpowiedział jej Woland – ciągle to samo. Powtarza, Ĺźe nawet przy księżycu nie moĹźna zaznać spokoju i Ĺźe przyszło mu zagrać niedobrą rolę”.

Powyższy tekst opublikowano w książce Dziękuję za rozmowę, Zszywka czasu, Lech Galicki, Wydawnictwo PoNaD, 2003

Lech Galicki
Reduta Dobrego Imienia