Dodano: 01.05.07 - 19:30 | Dział: Zakamarki historii

Proces o pamięć

Lech Wałęsa zapowiedział publicznie, że pozwie do sądu każdego, kto będzie dowodził jego agenturalnej przeszłości. Dotychczas nie wytoczył jednak sprawy ani Antoniemu Macierewiczowi ani historykom IPN, ani dziennikarzom, którzy kwestionują słuszność korzystnego dla byłego prezydenta sądowego werdyktu.

Sala Sądu Okręgowego w Gdańsku. Po jednej stronie Lech Wałęsa – legenda „Solidarności” i późniejszy prezydent RP, po drugiej Krzysztof Wyszkowski – współzałoĹźyciel Wolnych ZwiązkĂłw Zawodowych, a później sekretarz redakcji „Tygodnika Solidarność”. Wałęsa występuje jako powĂłd. Domaga się od swojego adwersarza publicznych przeprosin i kilkudziesięciu tysięcy złotych odszkodowania na cele charytatywne. Przyczyna? Wyszkowski w swoich publicznych wypowiedziach wielokrotnie twierdził, Ĺźe Wałęsa był agentem SłuĹźby Bezpieczeństwa o pseudonimie „Bolek”. Były prezydent publicznie zaprzeczał i straszył sądem. W końcu, w 2004 roku, sprawa trafiła na wokandę i po kilkunastu miesiącach zakończyła się pierwszym, nieprawomocnym wyrokiem. Sąd rozstrzygnął, Ĺźe Wyszkowski ma publicznie przeprosić Wałęsę za nazywanie go agentem oraz wpłacić na cele charytatywne 8 tysięcy złotych. Wyszkowski złoĹźył apelację.

Na wszystko dowody

W uzasadnieniu pierwszego wyroku sądowego czytamy, że działanie Wyszkowskiego miało na celu "poniżenie Powoda i zdyskredytowanie go w oczach opinii publicznej". Zdaniem sądu, "nie ma dowodów pozwalających w sposób nie budzący wątpliwości stwierdzić, że Powód był tajnym i świadomym współpracownikiem Służby Bezpieczeństwa".

"Ten wyrok to akt sprawiedliwości" – cieszy się Lech Wałęsa. "PrzecieĹź ja nigdy nie byłem Ĺźadnym agentem. OskarĹźenia Wyszkowskiego to pomĂłwienia i oszczerstwa". Były prezydent uwaĹźa, Ĺźe jego dawni koledzy z „Solidarności” oskarĹźają go o agenturalność, gdyĹź zazdroszczą mu sukcesĂłw. "Oni chcieli odegrać wielką rolę w Polsce, a ta rola przypadła mnie – twierdzi. – Są zazdrośni, bo ja obaliłem komunizm i zbudowałem nową Polskę. Oni mi przeszkadzali jak mogli, a jednak to mnie się udało. Zazdroszczą, Ĺźe sukces odniĂłsł Wałęsa, a nie oni".

"Ja sobie niczego nie wymyśliłem, ani nie wyssałem z palca" – mĂłwi Polskiemu Radiu Krzysztof Wyszkowski. "W zasobach archiwalnych IPN-u są przecieĹź dowody, ktĂłre wykluczają moĹźliwość jakiejkolwiek pomyłki w tej kwestii."

Opierając się na zasobach archiwalnych IPN, Wyszkowski dowodził na wokandzie swoich racji. Podał datę werbunku (29 grudnia 1970), nazwisko oficera rejestrującego (kapitan Mariusz Affek z WUSW w Gdańsku), numer kartoteki ewidencyjnej (12535), pseudonim operacyjny („Bolek”) oraz szereg innych faktĂłw popartych dokumentami, ktĂłre w latach 1989 – 1990 nie zostały zniszczone. Z przywołanych przez Wyszkowskiego materiałów wynika, Ĺźe Lech Wałęsa był cennym, dobrze opłacanym agentem SłuĹźby Bezpieczeństwa. Za informacje i raporty, ktĂłre pisał, regularnie pobierał pieniądze z funduszu operacyjnego gdańskiej bezpieki. Część raportĂłw przedrukowanych zostało w książce Anny Baszanowskiej "Cień przyszłości" (wyd. Arcana, 2006). Na te raporty powoływał się rĂłwnieĹź Wyszkowski. Jego zdaniem, porĂłwnanie tych dokumentĂłw z zeznaniami świadkĂłw i aktami osobowymi IPN rĂłwnieĹź wskazuje, Ĺźe ich autorem mĂłgł być tylko były prezydent.

Zdaniem Wałęsy, historia „Bolka” zaczęła się inaczej. "Wtedy, w 1970 roku byłem juĹź groĹşnym przeciwnikiem komunistĂłw" – wspomina. "Gierek kazał mnie osaczyć. KtĂłryś z oficerĂłw podał komunikat do Warszawy, Ĺźe Wałęsa juĹź zwerbowany. Tylko, Ĺźe nie wziął pod uwagę, Ĺźe ja odmĂłwię. Wtedy znalazł się w pułapce, bo oszukał swoich przełoĹźonych. Więc, Ĺźeby to zatuszować, wyciągnął z pierwszej teczki z brzegu jakieś papiery i wsadził w ich miejsce moje. I tak stałem się „agentem”". Zdaniem Wyszkowskiego, pseudonim „Bolek” pochodził od imienia ojca byłego prezydenta – Bolesława Wałęsy – w 1943 roku zamordowanego przez gestapo. "Ten pseudonim nosiły przynajmniej 54 osoby" – ripostuje Wałęsa. "Dlaczego przypisuje się go akurat mnie?"

Tajne zeznania ministra

Zgodnie z kodeksem postępowania cywilnego, kaĹźda ze stron moĹźe przedstawiać wnioski dowodowe. Były prezydent wezwał na świadka m.in. Gromosława Czempińskiego – swojego zaufanego współpracownika, ktĂłry do grudnia 1995 roku zajmował stanowisko szefa Urzędu Ochrony Państwa. Z protokołów rozpraw wynika, Ĺźe Czempiński zeznał, Ĺźe nie ma wiedzy pozwalającej jednoznacznie potwierdzić agenturalną przeszłość byłego prezydenta. To samo potwierdziło kilku oficerĂłw UOP, ktĂłrzy mieli wiedzę na temat zasobĂłw archiwalnych przejętych po dawnej bezpiece.

Wyszkowski wnioskował o wezwanie na świadka Antoniego Macierewicza. Uzasadniał to tym, Ĺźe w czerwcu 1992 r., Macierewicz – jako minister spraw wewnętrznych – umieścił Lecha Wałęsę na liście tajnych współpracownikĂłw SB piastujących waĹźne stanowiska państwowe. Podczas pierwszego przesłuchania, sąd zdecydował, Ĺźe rozprawa odbędzie się za „zamkniętymi drzwiami”, zaś Macierewicza zobowiązał do zachowania jej przebiegu i treści w tajemnicy. W konsekwencji, były szef MSW – kluczowy świadek – nie mĂłgł publicznie wypowiadać się na temat sprawy agenta „Bolka”.

Jako oficjalne uzasadnienie tej decyzji podano waĹźną tajemnicę państwową związaną ze sprawą. W zeznaniach padały bowiem nazwiska oficerĂłw słuĹźb specjalnych, dokumenty i materiały opatrzone klauzulą tajności. Za kaĹźdym razem, kiedy materia dotyczy dokumentĂłw opatrzonych klauzula tajności sąd musi utajnić rozprawę – tłumaczy rzecznik gdańskiego sądu – sędzia Rafał Terlecki. To dość dziwne, bowiem klauzula tajności na tych dokumentach została zniesiona juĹź w 1991 r. Ponadto, nazwiska oficerĂłw i informacje objęte tajemnicą przewijały się rĂłwnieĹź w przesłuchaniach innych świadkĂłw. MoĹźna je było poznać z protokołów innych rozpraw. Dlaczego więc przy takim rozwoju sytuacji utajniono zeznania Macierewicza i zobowiązano go do milczenia? Częściową odpowiedzią na to pytanie mogą być odtajnione po wyroku protokoły przesłuchań byłego ministra. Czytamy w nich, Ĺźe Macierewicz potwierdził przed sędziami, Ĺźe widział oryginalne zobowiązanie do współpracy z SB podpisane przez Lecha Wałęsę w grudniu 1970 r. Na jego podstawie (oraz na podstawie innych dokumentĂłw odnalezionych w archiwum MSW w 1992 r.) Antoni Macierewicz stwierdził, Ĺźe agent „Bolek” to Wałęsa.

Niechciani świadkowie

Przed sądem nie stanęli natomiast inni świadkowie, ktĂłrych przesłuchania domagał się Wyszkowski. Nie zeznawali przede wszystkim pracownicy Wydziału StudiĂłw i Analiz, ktĂłrzy – na polecenie Macierewicza – w 1992 r. przebadali archiwa ministerstwa spraw wewnętrznych i zgromadzili dokumenty SB związane z agenturalną działalnością Lecha Wałęsy (konsekwencją ich pracy było umieszczenie prezydenta na pierwszym miejscu tzw. „listy Macierewicza”). Sąd uznał, Ĺźe wystarczające jest przesłuchanie świadka w osobie byłego ministra, ktĂłry swoją osobą i swoim nazwiskiem firmował działania podległych mu pracownikĂłw resortu spraw wewnętrznych.

Składający zeznania byli funkcjonariusze SłuĹźby Bezpieczeństwa z Gdańska i Warszawy (w tym jeden z waĹźnych oficerĂłw III Departamentu odpowiedzialny za rozpracowanie tworzących się w całym kraju komĂłrek „Solidarności”) przed sądem twierdzili, Ĺźe nie potrafią przypomnieć sobie kim naprawdę był agent o pseudonimie „Bolek”. W protokole przesłuchania jednego z nich czytamy: Nie pamiętam czy juĹź wtedy wiedziałem, Ĺźe był agent posługujący się tym pseudonimem, nawet jeśli był to ja osobiście nigdy nie miałem z nim kontaktu (…) Nie potrafię dziś zidentyfikować tego agenta (…) Nigdy nie rozmawiałem osobiście z powodem.

Nie wezwano takĹźe robotnikĂłw ze stoczni, ktĂłrzy juĹź w tamtych czasach podejrzewali, Ĺźe Wałęsa w rzeczywistości pracował dla SB. Jednym z nich był Kazimierz Szołoch – główny organizator strajku z 1970 r. W rozmowie z Polskim Radiem, Szołoch mĂłwi, Ĺźe tuĹź przed masowymi strajkami Wałęsa ukradł części od traktora. Przyjechali esbecy, namierzyli go, zamknęli i zabrali na komisariat – wspomina. – Tam postawili go przed wyborem: albo współpraca, albo kara za kradzieĹź. Szołoch twierdzi, Ĺźe w tym czasie robotnicy zaczęli się domyślać, Ĺźe Wałęsa współpracuje z SB i donosi na nich, a jego informacje są wykorzystywane do działań przeciwko działaczom podziemia. Szołoch oskarĹźa Wałęsę, Ĺźe swoimi donosami przyczynił się do śmierci bosmana ze stoczni, ktĂłrego wskazał jako jego. Esbecy dorwali bosmana i zabili, kiedy wychodził ze stoczni – opowiada. – Wtedy ja miałem wyjść jako pierwszy, to na mnie polowali. Szołoch, ktĂłrego wtedy prĂłbowano zabić, twierdzi, Ĺźe został wĂłwczas zadenuncjowany przez Wałęsę, ktĂłry jako jedyny miał znać czas jego odejścia ze stanowiska pracy.

RĂłwnieĹź Andrzej i Joanna Gwiazdowie, oraz Anna Walentynowicz wspominają przełomową rozmowę z przyszłym prezydentem w 1980 roku, podczas ktĂłrej wyszło na jaw, Ĺźe Wałęsa kontaktował się z SB i informował o strajkujących robotnikach, podając m.in. ich nazwiska. Później tych ludzi zwalniano z pracy, zatrzymywano i szykanowano. Lechu, toś ty wyrządził im niedĹşwiedzią przysługę – miała powiedzieć wstrząśnięta Joanna Gwiazda. Rozmowę zapamiętali rĂłwnieĹź inni robotnicy. Jednak nigdy nie mieli moĹźliwości podzielić się swoją wiedzą z sędziami rozstrzygającymi sprawę o tak wielkim znaczeniu dla historii. Krzysztof Wyszkowski chciał wezwać ich na świadkĂłw, ale zaprotestowali przeciwko temu obrońcy byłego prezydenta. Argumentowali, Ĺźe osoby te są od wielu lat skłócone z byłym prezydentem, a ponadto nie miały dostępu do akt bezpieki, przez co nie mogą posiadać wiedzy merytorycznej na temat sporu. Sąd musi opierać się na faktach i dokumentach, a nie na domysłach, choćby nawet tych najbardziej wiarygodnych – mĂłwi sędzia Terlecki.

Nieprzyjęte kopie

Sąd nie dopuścił rĂłwnieĹź kopii dokumentĂłw zachowanych w archiwach MSW, IPN i ABW. Były to przede wszystkim informacje – raporty podpisywane pseudonimem „Bolek”, ktĂłre wpływały do gdańskiej SB. Ich przedmiotem były nastroje wśrĂłd robotnikĂłw w stoczni, zamiary poszczegĂłlnych osĂłb, oraz plany strajkĂłw. Agent udzielał rĂłwnieĹź szczegółowych informacji o przywĂłdcach strajku – w tym o Annie Walentynowicz. Wałęsa wypiera się ich autorstwa. "Nigdy nie pisałem Ĺźadnych raportĂłw, nigdy na nikogo nie donosiłem" – mĂłwi. "To wszystko kłamstwa".

Bardzo waĹźne dla sprawy są rĂłwnieĹź pokwitowania odbioru pieniędzy podpisywane przez agenta „Bolka”. Wynika z nich, Ĺźe informator SB brał duĹźe pieniądze za regularne informowanie gdańskich funkcjonariuszy o poczynaniach opozycji. RĂłwnieĹź te dokumenty nie zostały wzięte pod uwagę podczas procesu. Nie było więc moĹźliwości dokonania badań grafologicznych, aby stwierdzić czy pisał je Wałęsa. Sam były prezydent takie oskarĹźenia kategorycznie odrzuca. "Nigdy nie brałem od bezpieki Ĺźadnych pieniędzy" – zarzeka się.

Według Wałęsy, raporty te pisali sami esbecy na podstawie podsłuchĂłw. "Myśmy przecieĹź wszędzie mieli te pluskwy" – mĂłwi. "Oni nasłuchiwali i potem pisali z tego raporty, podpisując się w jakiś wymyślony sposĂłb, Ĺźebyśmy twierdzili, Ĺźe to ktoś z nas donosi".Dokumenty nie zostały wzięte pod uwagę przez sąd, gdyĹź adwokaci Wałęsy argumentowali, Ĺźe zachowały się jedynie kopie, a te nie są wiarygodne. Stanowisko to podzielili sędziowie. "Sąd musi opierać się na dokumentach, co do ktĂłrych wiarygodności nie ma najmniejszych zastrzeĹźeń" – tłumaczy tę praktykę sędzia Wojciech Małek – rzecznik prasowy Sądu Okręgowego w Warszawie. "Takimi są oryginały dokumentĂłw, ktĂłre stanowią przedmiot sporu. Kopie mogą być wzięte pod uwagę, tylko jeśli są poświadczone za zgodność z oryginałem". Kopie dokumentĂłw dotyczących „Bolka” takiej klauzuli nie miały. Gdański sąd orzekł więc, Ĺźe „Nie jest moĹźliwe w sposĂłb jednoznaczny zdefiniować wiarygodność kopii dokumentĂłw dotyczących Tajnego Współpracownika o pseudonimie „Bolek” wobec braku ich oryginałów”. Sędziowie nie mogli zaś zapoznać się z oryginałami dokumentĂłw, gdyĹź okazało się, Ĺźe nie ma ich w archiwach. Co więc działo się przez wszystkie lata z dokumentami dotyczącymi Tajnego Współpracownika o pseudonimie „Bolek”?

Historia jednej teczki

Lech Wałęsa został zatrzymany i przewieziony do komendy milicji w dniu 15 grudnia 1970 roku Tę samą datę wymienia Kazimierz Szołoch, ktĂłry twierdzi, Ĺźe powodem zatrzymania była kradzieĹź części od traktora. Kartoteka rejestracji TW „Bolka” została załoĹźona w WUSW w Gdańsku dwa tygodnie później – 29 XII 1970 r. Dokumenty dotyczące pracy agenta „Bolka” gromadzono skrzętnie w kancelariach tajnych SB. KaĹźdy dokument kopiowano. Oryginały przechowywano w teczce osobowej Tajnego Współpracownika, zaś kopie raportĂłw, meldunkĂłw, odbiorĂłw pieniędzy itp. umieszczano w aktach konkretnych spraw operacyjnych oraz w raportach z rozliczania funduszu operacyjnego. Akta te gromadzono do 1976 roku, kiedy TW „Bolek” przerwał współpracę. Oficerowie bezpieki zdecydowali się wĂłwczas odłoĹźyć dokumenty i przez pewien czas nie kontaktować się z agentem.

Na karcie rejestracyjnej TW „Bolka”, ani na jego teczce osobowej nie ma adnotacji „zniszczono protokolarnie ze względu na brak jakiejkolwiek wartości operacyjnej”. Oznacza to, Ĺźe najwaĹźniejsza teczka naprawdopodobniej nie została zniszczona w latach 1989/1990. Archiwiści MSW, ktĂłrzy w pierwszej połowie 1992 r. na polecenie Antoniego Macierewicza dokonali kwerendy, stwierdzili, Ĺźe brakuje niektĂłrych dokumentĂłw dotyczących pracy operacyjnej z wykorzystaniem TW ps. „Bolek”. Brakowało m.in. kilku pokwitowań odbioru pieniędzy. JednakĹźe zachowały się najwaĹźniejsze oryginały, w tym zobowiązanie do współpracy (tzw. „lojalka”) podpisane nazwiskiem Wałęsy oraz donosy pisane na zamĂłwienie SB, sygnowane pseudonimem „Bolek”. Stwierdzała to notatka pracownikĂłw MSW, ktĂłrzy przejęli całą dokumentację archiwalną związaną z tą sprawą.

W rękach kapitana

Zgromadzone dokumenty na temat „Bolka” wyjęto w maju 1992 roku z gdańskiego archiwum, włoĹźono do specjalnej teczki, opieczętowano klauzulą tajemnicy państwowej i wysłano do Warszawy. Jak wynika z zachowanych w MSW pokwitowań, teczkę agenta wiĂłzł z Gdańska do Warszawy kapitan Adam Hodysz – były funkcjonariusz gdańskiej SB. W 1984 roku Hodysz został zidentyfikowany przez kolegĂłw z bezpieki jako „wtyczka” „Solidarności” w kręgach SB. Jak wynikało z przeprowadzonego w tej sprawie śledztwa, Hodysz (poprzez Aleksanda Halla – działacza „S” z Gdańska) przekazywał opozycjonistom tajne informacje dotyczące planĂłw działania bezpieki przeciwko opozycji. W 1984 r. został zatrzymany i po krĂłtkim procesie skazany na wieloletnie więzienie. Wyrok w celi odsiadywał razem z Grzegorzem Piotrowskim – skazanym za uprowadzenie i zamordowanie księdza Jerzego Popiełuszki. W roku 1989 Hodysz został zrehabilitowany, pozytywnie zweryfikowany przez komisję Krzysztofa Kozłowskiego i – w konsekwencji – przyjęty w szeregi tworzonego Urzędu Ochrony Państwa.

Teczka zawierająca materiały na temat współpracy agenta „Bolka” dotarła najpierw do gmachu Ministerstwa Spraw Wewnętrznych w Warszawie (świadczy o tym zachowane „pokwitowanie odbioru dokumentĂłw niejawnych”). Z jej zawartością zapoznał się później m.in. Antoni Macierewicz.

Kilkanaście dni później, 4 czerwca 1992 r., rząd Jana Olszewskiego został obalony, a Macierewicz stracił stanowisko. DokumentĂłw na temat agenta o pseudonimie „Bolek” zażądał prezydent Lech Wałęsa. W MSW istnieje pokwitowanie ich odbioru przez funkcjonariusza BOR celem przewiezienia do Kancelarii Prezydenta. Dalsze losy tych materiałów są nieznane… Wiadomo tylko, Ĺźe nie wrĂłciły do archiwum gdańskiego UOP, skąd zabrał je w 1992 roku kapitan Hodysz.

Prywatna wojna

"Zachowanie Lecha Wałęsy to jego prywatna wojna" – uwaĹźa Andrzej Gwiazda. "Panicznie się boi wszelkich prĂłb wyjaśniania prawdy o swojej roli w „Solidarności”". Wałęsa odpiera ten zarzut twierdząc, Ĺźe wszystko zostało wyjaśnione, a jego oponenci chcą na siłę znaleźć powĂłd, by podwaĹźyć jego zasługi. "Sąd Lustracyjny oczyścił mnie z zarzutĂłw, a IPN przyznał mi status pokrzywdzonego" – mĂłwi. Oponenci byłego prezydenta zwracają jednak uwagę, Ĺźe ustawa o IPN pozwalała przyznać ten status kaĹźdemu, kto był inwigilowany przez SB. Nie ma Ĺźadnych wątpliwości, Ĺźe Lech Wałęsa naleĹźał do inwigilowanych, jednak nie oznacza to, Ĺźe sam nie mĂłgł być agentem SB.

Po ogłoszeniu nieprawomocnego wyroku, Lech Wałęsa zapowiedział publicznie, że pozwie do sądu każdego, kto będzie dowodził jego agenturalnej przeszłości. Jak dotychczas nie wytoczył jednak sprawy ani Antoniemu Macierewiczowi ani historykom z IPN, ani dziennikarzom, którzy kwestionują słuszność sądowego werdyktu. Ściga tylko Krzysztofa Wyszkowskiego i zapowiada proces przeciwko małżeństwu Gwiazdów, jeżeli będą twierdzić, że współpracował z SB. Z pewnością najlepszym rozwiązaniem tego sporu byłby rzetelny, uczciwy proces sądowy, uwzględniający zeznania wszystkich świadków wydarzeń sprzed lat oraz wszystkie wnioski dowodowe zgłaszane przez obie strony. Całkowite wyjaśnienie prawdy ważne jest nie tylko dla Wyszkowskiego i Wałęsy lecz również dla najnowszej historii Polski.

Leszek Szymowski
Polskie Radio