Dodano: 25.12.20 - 11:56 | Dział: Godne uwagi

Wigilia nie do zniesienia…

Zastanówmy się raczej, czego nam dzisiaj brakuje, aby Wigilia była prawdziwie pięknym czasem, przeżyciem wzajemnej życzliwości i radości z posiadania przyjaciół, narodzenia się w naszych sercach Boga.


Mamy w naszej tradycji wspaniałe narzędzia wychowawcze, ktĂłrych nie tylko nie wykorzystujemy, ale wręcz zamieniamy w antyedukację. Jednym z nich jest Wigilia. Zawierała tak silne i głębokie przesłanie, Ĺźe byli mu wierni nawet skazańcy w syberyjskich kopalniach i postyczniowi emigranci w Argentynie. Dzisiaj zamieniana jest na tandetną „magię świąt”. Czy powinniśmy znieść Wigilię? Pytanie celowo ma dwa znaczenia.

U nas Święta BoĹźego Narodzenia przed wojną na Kresach Wschodnich obchodzono bardzo tradycyjnie i uroczyście. W duĹźym pokoju jadalnym (mieliśmy swĂłj własny dom), oświetlonym świeczkami bielił się długi stół nakryty obrusem, pod ktĂłrym na środku leĹźało sianko. W rogu pokoju stały snopki zboĹźa, przywiezione przez ojca z jednej z polskich wsi Polesia. Przy stole dwanaście miejsc dla rodzicĂłw, nas – dwojga dzieci, dla pięcioosobowej rodziny PietraszkĂłw, nierozłącznych przyjaciół domu, dwojga domownikĂłw i niespodziewanego gościa jak kaĹźe tradycja. W powietrzu była cisza, spokĂłj. Z dala dochodził tylko głos polskiej, tak miłej dla ucha kolędy – WśrĂłd nocnej ciszy” (Jan WĂłjcik, rok 1938, Brześć).

Jednym tchem kaĹźdy wymieni cechy pięknej polskiej Wigilii – opłatek, 12 dań, rodzina przy stole. Gdy ktoś spyta o elementy wychowawcze, niemal kaĹźdy powie bez namysłu o dodatkowym talerzu dla gościa, o czytaniu Ewangelii, o symbolice ryby czy maku, o poście, sianku pod obrusem, o prezentach, kolędach. To oczywiście wszystko prawda. A jednak nie to było ĹşrĂłdłem najsilniejszych emocji, zapadających na zawsze w duszę uczuć mających moc przemieniania zatwardziałych serc. PrzecieĹź i dzisiaj czynimy tak samo: pieczemy ciasta, spotykamy się, dajemy prezenty. Dlaczego więc tyle ludzi „nienawidzi świąt”? Dlaczego tak wiele osĂłb wzdycha z ulgą, Ĺźe juĹź po tym koszmarnym obowiązku? Co takiego się zmieniło, Ĺźe owo najbardziej oczekiwane wydarzenie stało się czymś nie do zniesienia?

Przed ganek zajechały sanki, a służba wybiegała na wyścigi. Państwo także pospieszyli do siebie i wrócili otoczeni gromadką zaproszonych, bezżennych sąsiadów. Jeszcze powitalne pocałunki nie ucichły, gdy znów rozległ się turkot i stary sługa, Adam, zawołał:
– Panienka nasza przyjechała!
A stojąc za nim Marysia, pokojowa, zgromiła go z oburzeniem:
– Pan Adam zawsze po swojemu… Nie panienka Joasia, tylko juĹź od dawna pani Kryńska z cĂłreczkami i synkami… („Wieś i DwĂłr”, rok 1912).

Jeszcze 100 lat temu kaĹźde święto było zawsze uroczystym początkiem lub zwieńczeniem powszedniej rzeczywistości. Obchodzono doĹźynki, ale i zaĹźynki (na początek sianokosĂłw). O świcie śpiewano Kiedy ranne…, a dnia nie chwalono przed zachodem słońca. Wigilia teĹź nie była oderwana od zwykłego Ĺźycia biegnącego przez cały rok. Nie była czymś zaskakującym. Ona sumowała i uświęcała wszystko to, co trwało w inne, powszednie dni. Nie było to tylko radosne oczekiwanie BoĹźego Narodzenia. Wydarzenie to było pretekstem i podsumowaniem Ĺźycia rodzinnego od poprzedniej zimy, wzajemnej troski, a takĹźe wszystkich trudĂłw w polu, gospodarstwie, urzędach lub w pracy politycznej – zaleĹźnie od roli społecznej. Wspominano więc tych, co odeszli, radowano się z nowo narodzonych. Doceniano teĹź i poprzednie lata, długie wspĂłlne Ĺźycie, zastanawiano się nad dawnymi tradycjami przodkĂłw i czczono odwieczne obyczaje spajające rodzinę.

Medard z uprzejmej ręki wina nalewał, na toasty wydobył soterer w ślubnym naszym roku postawione i czuć to z wytrawności smaku, Ĺźe mu trzydzieści lat mija. Podziwiano jodełkę pod sufit sięgającą, pięknie oświeconą i obsypaną cukrami, piernikami, owocami (…) PĂłki świeczek stało, młodzi i starzy obrywali i ostrzygali ozdoby. Ale na końcu czadem się napełniła sala i trzeba ją było przewietrzać (Romerowie, połowa XIX wieku, Wileńszczyzna).

Tak w wiejskiej chacie, jak i szlacheckim dworze, przez wieki rodzina składała się z wielu pokoleń. Zazwyczaj rodzice i liczne dzieci mieszkały razem z dziadkami, róşnymi ciotkami, kuzynami – często juĹź mającymi swoje rodziny. Dalej – w domu mieszkali często tzw. gracjaliści – czyli osoby pozostające „na łasce” – gracji. W dworach byli to starzy słudzy, często wojacy z powstań narodowych lub po prostu osoby samotne. Zawsze nieco rubaszni w swojej nieporadności, specyficznie szanowani, powtarzający do znudzenia te same historie z zamierzchłych czasĂłw. Czasem ich jedynym obowiązkiem było panią domu do stołu prowadzić pod rękę i tylko za tę pomoc otrzymywali wikt i opierunek do śmierci. Jednak i w wiejskiej chacie zamieszkiwali parobkowie, osoby samotne, komornicy lub po prostu biedacy proszący o to, aby przetrzymać zimę.

Jeszcze dalsze koło, włączane poniekąd w obręb rodziny, stanowiła we dworach cała słuĹźba, tzw. oficjaliści, panny apteczkowe (trzymające klucze do ziół i nalewek), ekonomowie, woĹşnice, wszyscy pracujący i Ĺźyjący na obszarze pańskim – niekiedy kilkadziesiąt rodzin. Wsie rĂłwnieĹź miały odpowiedniki takiego towarzystwa. W dawnej Polsce gospodarz mający łan (czyli pole utrzymujące 1 rodzinę) nigdy by sam nie obrobił owych 15 (czasem nawet 20 lub 50) hektarĂłw. OprĂłcz takich rodzin Ĺźyli więc we wsiach ludzie, ktĂłrzy najmowali się do sezonowych prac, pomagali teĹź oprawiać sady, międlić len, w zimie wyrabiać łyĹźki czy cebrzyki do sprzedaĹźy na targu.

Przed wilią rodzice, a następnie (po śmierci matki) sam ojciec, ze starszą siostrą, schodził na parter, gdzie stały stoły zastawione dla słuĹźby i łamali się opłatkiem, potem z nami. (…) Nasze BoĹźe Narodzenie było piękne i wesołe, jak zwykle (…) z wszystkimi drogimi dziećmi w dobrym zdrowiu. W sumie 362 osoby zostały obdarowane. Jerzy ofiarował mi prześliczną suknię i wspaniały wachlarz (Czapscy, przełom XIX i XX wieku, Przyłuki).

Cała społeczność, czy to wsi, czy dworĂłw, zorganizowana była we współpracujące ze sobą grupy i kręgi. Obecnie model jest całkowicie inny. O sukcesie rodziny moĹźna mĂłwić, gdy dzieci po ślubie szybko są „na swoim”. Rodzina ma model 2+1, i to wszystko. Nikt nie pomaga na co dzień. W chwilach trudnych brak wsparcia. Nie znamy często sąsiadĂłw zza ściany, a jeśli znamy, kontakty ograniczamy do pozdrowienia na schodach. Tragedie pozostają w czterech ścianach. Nikt nie nakłania przemocowego mężczyzny, aby szanował swoją Ĺźonę, nikt nie pomaga rodzicom w kształceniu dzieci – co więcej – istnieje przekonanie, Ĺźe tylko rodzic ma do tego prawo, a inni nie powinni się mieszać. Dziś juĹź nikt nie dba o to, Ĺźeby wszystkim wkoło Ĺźyło się dostatnio, kaĹźdy pilnuje „własnego ogrĂłdka”, a o wspĂłlne dobro nie zabiega.

Ĺťycie było wolniejsze, ludzie mniej zestresowani, ale święta zawsze mieliśmy rodzinne. O przygotowaniach jednak moĹźna powiedzieć wszystko, ale nie to, Ĺźe były spokojne. Jakieś trzy tygodnie przed Wigilią mama piekła pierniki, bo musiały zmięknąć. Pamiętam, Ĺźe było ich duĹźo, i Ĺźe miały bardzo róşne kształty. Moja mama nie umiała niczego zrobić w małych ilościach, zawsze mieliśmy gĂłry ciastek. Tato szedł z braćmi do lasu po drzewko. Nikt wtedy nie ścigał ludzi za to, Ĺźe sami wycinali choinki z lasu. Nie było straĹźy leśnej, a poza tym, nikt choinkami nie handlował, tak jak obecnie. Choinka zawsze była pstrokata, bo taka tradycja. My ubieraliśmy nasze drzewko w ciastka i pierniki, małe czerwone jabłuszka, długie cukierki w złotkach. Mieliśmy teĹź bombki, ale zawsze miały one przeróşne kształty – nigdy nie były okrągłe. Sami teĹź robiliśmy łańcuchy z bibuły i słomy. Gufrowało się cienką bibułkę, przykładało do niej słomkę i wszystko nawlekało się na nitkę. Powstawał taki przetykaniec z bibuły i słomy (Jadwiga Kołodenna – lata międzywojenne w Tłumaczu, ob. Ukraina).

Obecnie w sytuacji, gdy trzeba przyjąć do stołu kogoś praktycznie obcego – jak stryja z sąsiedniego miasta – owo święto staje się gehenną. Rozmawiać nie ma o czym. Znosić trzeba tych, do ktĂłrych nie jesteśmy przyzwyczajeni. Co więcej, nie uczymy się na co dzień „znosić jedni drugich i wybaczać sobie nawzajem” – dlatego tym bardziej jest to ciężkie, choćby przez te parę godzin. Robi się wszystko jak najszybciej, bez celebracji, bez rozpoznawania treści symbolicznej potraw, zwyczajĂłw, ozdĂłb, aby tylko odbyć i mieć przekonanie, Ĺźe nauczyło się czegoś młodzieĹź.

Matki narzekają, Ĺźe muszą się starać, podenerwowani ojcowie co chwilą są zmuszani do robienia drobnych zakupĂłw, wszystko nagle staje na głowie. Dzieci w tej atmosferze widzą tylko to, Ĺźe dzieje się coś złego, nieprzyjemnego, zakończone hipokrycko „dobrymi Ĺźyczeniami” i to najczęściej składanymi prawie obcym dziadkom lub wujkom, ktĂłrym nie wiadomo co powiedzieć poza „zdrowia i pomyślności”.

Zaraz po wieczerzy wigilijnej państwa, przy tymĹźe stole w stołowym zasiadała słuĹźba. Na miejscu babki prezydowała kucharka Kazimierzowa i garbaty „gospodarz” (włódarz) Laskowski. Babka wchodziła z opłatkiem, dzieląc się ze wszystkimi, przy czym kaĹźdemu mĂłwiła indywidualne Ĺźyczenia. Nie zawsze były te Ĺźyczenia słodkie. Czasem babka pochyla się do ucha: – Patrzaj – zaczynał się cichy szept, po czym nic juĹź nie było słychać, tylko palec wskazujący babki surowo groził. Zaczerwieniony delikwent ułamywał opłatek, całował w rękę i skwapliwie ustępował następnemu (Melchior Wańkowicz).

Czym jest ‘soft-education’ i co przyniosło Polsce w dziejach? To określenie szeregu zjawisk, ktĂłre nikogo nie zmuszają. Propozycja dobrej postawy jest tu niejako wartością dodatkową. Taką „miękką-edukacją” były w dawnej Polsce zwykłe prace codzienne, ale czynione z dobrym sercem, ochotą, przyjaĹşnią, we wzajemnej trosce i pomocy. Nikt nikomu nie robił wykładĂłw z „dobrego serca”. Nie stawiano pomnikĂłw „szlachetności wzajemnej”. Po prostu celem było zapewnienie zdrowia i Ĺźycia wszystkim, a miłość stanowiła wartość dodaną.

Wspaniałą rolę w średniowiecznej Polsce pełniły tu np. zakony cysterskie. Nie tylko posiadali majątki – co moĹźe nas dzisiaj razić. UĹźywali w średniowieczu nowoczesnych urządzeń, jak wodne toalety czy nawet odświeĹźacze powietrza, związane z podziemnymi systemami dostarczania wody i kanalizacją. Udoskonalili hodowlę zwierząt, ryb, sadownictwo, produkowali świetne gatunki piwa, wina, sera, sprowadzali figi, daktyle, wytapiali Ĺźelazo, szkło, a nawet posiadali kopalnie węgla, srebra i złota. To oni upowszechnili płodozmian, uczyli siać zboĹźa jare i ozime.

Wokół ich klasztorĂłw tworzyły się nowoczesne osady, gdzie nie tylko doskonale gospodarowano, ale dbano teĹź o kulturę duchową, rozwĂłj społeczny i mentalny. Ludzie garnęli się do nich, bo Ĺźyło się tam dobrze, takĹźe z powodu tworzenia dobrej ludzkiej społeczności. To właśnie w skryptorium jednego z takich miejsc powstała Kronika Henrykowska, w ktĂłrej znalazło się pierwsze zapisane po polsku zdanie, tak pięknie świadczące o miłości mężczyzny do kobiety „Daj, teraz ja pomielę na Ĺźarnach, a ty sobie odpocznij” (Daj ać ja pobruszu a ti pocziwaj). W czasie świąt organizowano teatrzyki i wspĂłlnie radowano się z przeĹźytego roku.

Był to świetny przykład soft-education. Kasacja zakonĂłw przez zaborcĂłw, zabĂłr majątkĂłw, mordowanie księży przez komunę, odbieranie parafiom moĹźliwości pracy świeckiej związane były teĹź z zatrzymaniem wielu takich właśnie działań społecznych. Przez 250 lat niszczono teĹź rodziny, rozpijano narĂłd, sączono chore ideologie. Dzisiaj prĂłbuje się sprowadzić Kościół tylko do roli czysto religijnej, a rodziny tylko do zapracowania na Ĺźycie. Rozbija się nawet takĹźe i same rodziny, szczegĂłlnie wyrywając młodzieĹź z tej „nudnej hipokryzji”. Wszystko to robi się właśnie po to, aby ta „miękka-edukacja” nie mogła działać.

Na pasterkę nie mogliśmy pojechać, bo sprawnik, czy inny jaki Moskal, nie pozwolił jej odprawić w Szumbarze (tym, co to niegdyś do Bohowitynów należał). (Maria Bohityn-Kozieradzka, 1860).

Niestety i rząd, zmieniony od 2015 roku, nie podejmuje absolutnie Ĺźadnych działań wspierających i rozwijających soft-education. Wspiera się co prawda budowę pomnikĂłw, sympozja, widowiskowe działania – i trudno odmĂłwić tu słuszności – jednak brak jest działań typu pośredniego. I nie chodzi tu o tzw. obszar miękkich programĂłw (czyli np. szkolenia czy promocję) – tylko o faktycznie takie programy, ktĂłre wartości dobrego serca niosą jako wartość dodaną. Brakuje więc działań np. turystycznych zbudowanych na bazie historii, sportu z odniesieniem do moralności, dziecięcej beletrystyki związanej z toĹźsamością, filmĂłw fabularnych zanurzonych we wspaniałych wartościach. W takich działaniach jest czas na refleksję, obserwację, wolną decyzję i wybieranie dobrych drĂłg. Znacząco się róşni to od edukacji wprost – przez wielu odbieranej jako przymus do czegoś, co jest niezrozumiałe.

Zwykła edukacja w szkole, szczegĂłlnie gdy zaczyna sią od nudnej, niezrozumiałej definicji, obniĹźa chęć do nauki. Tymczasem siły, ktĂłre ostatnio tak agresywnie niszczą świat, prowadzą niezwykle silnie i skutecznie działania typu „soft”. Massmedia, książki o magii i demonach, gry, filmy poprawne politycznie i kulturowo, akcje społeczne, przesłodzone memy, moda, influencerzy, coacherzy sukcesu – wszystko to zachęca do Ĺźycia egoistycznego, skupionego na sobie, swoich przeĹźyciach, na własnym asertywnym rozwoju i szacunku dla kaĹźdej dziwności.

Zachwyconym okiem patrzał Wojtek przez niedomknięte drzwi jadalni na jarzącą się światłem choinkę. Stała pośrĂłd pokoju, ogromna, pod sufit sięgając prawie – spowita w mgły srebrzystego szronu, jak grono bogate, kapiące owocem, słodyczami, świecidłem. Dookoła „gwiazdki” niby motyl w ruchu – skakały dzieci, paniątka szczęśliwe, uradowane, syte… Staś dostał mały samojazd, Zosia dĹşwigała lalkę ogromną o wytrzeszczonych, strasznie głupich oczach i modnej fryzurze. Izio – najmłodszy, miał pełną buzię cukierkĂłw i róşne zabawki. Ośmioletni Izio był przyjacielem Wojtka. Mieli ze sobą róşne konszachty, bawili się razem, a Wojtek ogrodniczek znosił Iziowi najczerwieńsze jabłka, najlepiej strugał mu z drzewa Ĺźołnierzy i konie. Kochali się bardzo. ToteĹź – gdy Izio spostrzegł w szparze drzwi lnianą czuprynkę Wojtka, rzucił część zabawek na kolana matki i skoczył ku drzwiom.
– Wojtek… Wojtuś!… Patrz co ja dostałem!… Trąbkę… Konie… Książeczki… A i ty Wojtuś dostaniesz książkę… Zobaczysz jaka ładna. Widziałem u mamy… („Wieś i DwĂłr”, 1912) .

Czy więc dzisiaj mamy co świętować w czasie Wigilii? Czy nie należałoby może znieść tego święta, które jest dla wielu nie do zniesienia? Które niczego nie podsumowuje? Niczego nowego nie zaczyna? Czy więc dziwić się temu, że w czasie Wigilii nie mamy o czym rozmawiać, że nie czujemy, że jest to świętowanie całego roku?

Tak, jak potrzebujemy wartości życia codziennego, potrzebujemy też święta. I choć jednego elementu brakuje, trwajmy chociaż przy tym drugim. Nic by się nie nauczył ktoś, gdyby miał same tylko przykłady, a nie było podsumowania. Gdy mamy podsumowanie, wiemy przynajmniej, czego nam brak, za czym możemy tęsknić i co naprawić.

W tamtych czasach zimy były zimami z prawdziwego zdarzenia, pamiętam ten cudownie skrzący się w blasku księżyca świeĹźy śnieg. Taka nocna sanna była niezapomnianym przeĹźyciem. W kościele czuć było wyraĹşnie zastygły w mroĹşnym grudniowym powietrzu zapach kadzidła. (…) Po pasterce wymienialiśmy jeszcze długo Ĺźyczenia świąteczne (Jan Tyszkiewicz, lata międzywojenne, Tarnawatka).

Nie znośmy świąt, nawet jeśli ich nie znosimy. Zastanówmy się raczej, czego brakuje nam dzisiaj na co dzień do tego, aby Wigilia była prawdziwie pięknym czasem, przeżyciem wzajemnej życzliwości i radości z posiadania dużego grona przyjaciół, narodzenia się w naszych sercach Boga, który tak wiele dla nas wycierpiał.

Marcin Niewalda
Kurier WNET



Marcin Niewalda jest prezesem Fundacji Odtworzeniowej DĂłbr Kultury i Dziedzictwa Narodowego i redaktorem naczelnym „Genealogii PolakĂłw” www.genealogia.okiem.pl. Na stronie znajdują się takĹźe setki autentycznych przepisĂłw wigilijnych sprzed ponad 100 lat.
Artykuł Marcina Niewaldy pt. „Wigilia nie do zniesienia” znajduje się na s. 5 grudniowo-styczniowego „Kuriera WNET” nr 78/2020–79/2001.