Wtorek 30 Kwietnia 2024r. - 121 dz. roku,  Imieniny: Balladyny, Lilli, Mariana

| Strona główna | | Mapa serwisu 

dodano: 01.10.22 - 21:01     Czytano: [1216]

Dział: FAKTY CIEKAWE LECZ MAŁO ZNANE - Marian Kałuski

Polacy w Niemczech: w Berlinie

NIEMCY - Republika Federalna Niemiec są państwem położonym w zachodniej i środkowej Europie, a jego stolicą i największym miastem jest Berlin. Państwo ma powierzchnię 357 578 km2 i ma około 83 milionów mieszkańców: jest najludniejszym państwem Unii Europejskiej. Stanowi czołowe pod względem gospodarczym i politycznym państwo Europy. Niemcy są zachodnim sąsiadem Polski i stosunki polsko-niemieckie i kontakty Polaków z Niemcami mają ponad tysiącletnią tradycję. Niemcy odegrały wielką rolę w dziejach Polski i narodu polskiego - nie zawsze pozytywną (rozbiory Polski, niemiecka okupacja Polski w latach 1939-45). Od 2 połowy XIX w. w Niemczech masowo osiedlali się Polacy. Wikipedia wskazuje, że w Niemczech mieszka obecnie około 1,5-2 miliony Polaków - jednak GUS podał, że w Niemczech mieszkało w 2018 r. tylko 706 tys. Polaków "na pobyt czasowy".

BERLIN, będący dziś stolicą Niemiec, to dawna słowiańska (lechicka) osada. Za księcia Bolesława Krzywoustego granica Polski sięgała rogatek Berlina. Jeszcze w XII wieku istniało na tym obszarze słowiańskie Księstwo Kopanickie, które w latach 50. XII wieku było lennem Polski. Potem w Marchii Brandenburskiej ziemie uległy zniemczeniu. Jego stolicą była Kopanica/Kopanik, od 1920 r. dzielnica Berlina. W pierwszej połowie XVII w. miasto odwiedził późniejszy król Polski, Jan Sobieski. Miasto, obok Drezna, jest najstarszym ośrodkiem polskim w Niemczech. Pierwszymi Polakami, którzy osiedlili się tu byli protestanci - bracia polscy, którzy za antypolską działalność podczas najazdu szwedzkiego musieli opuścić Polskę. Pod koniec XVII wieku na berlińskim dworze elektora pruskiego przebywali znani protestanci polscy: Jerzy Liszewski, Teodor Bohdan Lubieniecki czy Daniel Jabłonowski, który był nadwornym kaznodzieją księcia-elektora Fryderyka I Hohenzollerna, a w 1700 r. współzałożycielem Pruskiej Akademii Nauk w Berlinie. Po przyłączeniu Wielkopolski i Pomorza do Prus pod koniec XVIII w. na berlińskim dworze królewskim często przebywała polska arystokracja i bogata szlachta, m.in. ksiądz prymas Ignacy Krasicki, który jako ówczesny biskup warmiński w 1774 r. konsekrował pierwszy od reformacji kościół katolicki w Berlinie - św. Jadwigi Śląskiej, i który już jako arcybiskup gnieźnieński i prymas Polski od 1795 r., mieszkając w stolicy Prus został w nim pochowany w 1801 r. (spoczywały tu do 1829 r.). W XVIII w. działali tu m.in. znany rysownik Daniel Chodowiecki i Jan Ernest Gockowski (Gotzkowski) - współtwórca znanej manufaktury porcelany, a w XIX w. bardzo znani malarze polscy: Józef Fałat i Wojciech Kossak, którzy byli nadwornymi malarzami cesarza Wilhelma II.

W okresie zaborów i w okresie międzywojennym Berlin odegrał pewną rolę również w historii Polski i narodu polskiego. Przede wszystkim rządzili w Berlinie jedni z największych w historii Polski jej i narodu polskiego wrogowie: Fryderyk II Wielki - król Prus w latach 1740-86, Otto Bismarck - kanclerz Rzeczy niemieckiej 1871-90 i Adolf Hitler - dyktator Niemiec 1933-45, ludobójca. Berlin odegrał znaczną rolę w dziejach handlu polskiego i w polskim życiu gospodarczym. Król Fryderyk II zaraz po wstąpieniu na tron zaczął bić m.in. w mennicy berlińskiej olbrzymią ilość fałszywej monety, którą rzucano na rynek polski, jednocześnie wycofując z obiegu dobrą - bardziej wartościową (srebro) monetę polską, co bardzo zrujnowało gospodarkę polską (unieważnił obieg tych monet w Polsce dopiero król Stanisław August Poniatowski). Na przyznanej Polsce w 1922 r. części Górnego Śląska berliński koncern Vereinigte Königs- und Laurahütte Aktien-Geselschaft für Bergbau und Hüttenbetrieb miał do 1926/1937 miał kopalnie i zakłady, które były największym w latach 20. XX w. przedsiębiorstwem przemysłu ciężkiego w Polsce: w 1929 r. skupiało ono ok. 9% wydobycia węgla kamiennego, 23% produkcji surówki i 24% stali. Łączna wartość produkcji wynosiła ok. 200 mln zł, a zatrudnienie przekraczało 18,5 tys. pracowników. W 1873 r. bracia Bernhard i Adolf Ginsberg z Berlina w Zawierciu uruchomili wielką przędzalnię, która w 1900 r. zatrudniała 6000 robotników. Mieszkał w Berlinie i zmarł w 1833 r. książę Antoni Henryk Radziwiłł, w latach 1815-31 namiestnik Wielkiego Księstwa Poznańskiego. W berlińskim więzieniu w Moabicie więzionych było wielu polskich działaczy narodowych, z zaboru pruskiego, jak np. Ryszard Berwiński, hrabia Józef Ludwik Hutten-Czapski, Piotr Dahlman, Jan Gniewosz, Maksymilian Jackowski, Kazimierz Kantak, Leon Henryk Kapliński, Teodor Teofil Matecki, Ludwik Mierosławski, Ludwik Ostaszewski, Maciej Palacz, Tadeusz Radoński, Henryk Szuman, czy "budziciel Kaszub" Florian Ceynowa. W 1847 r. miał tu miejsce tzw. proces berliński przeciwko 254 Polakom, oskarżonym o przygotowanie powstania wielkopolskiego z 1846 r., z których skazano 117, w tym 8 na karę śmierci, 3 osobom zawieszono karę, a 134 zwolniono; wykonaniu wyroków przeszkodził w 1848 r. wybuch rewolucji (Wiosna Ludów) i pod naciskiem tłumów, król wydał akt amnestii. Z kolei w 1864 r. w Berlinie odbył się kolejny proces berliński, tym razem przeciwko 149 osobom, które wspierały Powstanie Styczniowe 1863 r. w Królestwie Polskim. W Moabicie więziono wówczas m.in. Wojciecha Kętrzyńskiego, polskiego Mazura, późniejszego historyka polskiego i wieloletniego dyrektora polskiego Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Lwowie. W 1871 r. miasto zostało stolicą zjednoczonych Niemiec. W Berlinie miał swój pałac hrabia Atanazy Raczyński; po jego śmierci w 1874 r. niemiecki rząd odkupił ten pałac i w latach 1884-94 wzniósł w jego miejscu gmach parlamentu- Reichstagu. W 1875 r. w dawnym Pałacu Radziwiłłów umieszczono Kancelarię Rzeszy. W sejmie pruskim - Landtagu i w parlamencie niemieckim - Reichstagu w Berlinie Polacy mieli swoich reprezentantów: w pruskim Landtagu w latach 1849-70 od 12 do 27 posłów i w latach 1870-1918 10-12 posłów, a w Reichstagu 13-18 posłów; w obu parlamentach istniały Koła Polskie; w 1928 r. w Sejmie Pruskim w Berlinie było już tylko 2 posłów polskich. Posłowie ci bronili polskich praw narodowych. W 1886 r. sejm pruski w Berlinie utworzył Komisję Kolonizacyjną, która miała na celu popieranie kolonizacji niemieckiej w Wielkopolsce i na Pomorzu, czyli osłabienie polskiego stanu posiadania w tych prowincjach; Koło Polskie w Berlinie domagało się w 1895 r. jej likwidacji, a Polacy zorganizowali skuteczną obronę przed tym bezprawiem niemieckim. Szczególnym objawem oporu była sprawa polskiego gospodarza Michała Drzymały, który w 1904 r. odkupił parcelę od niemieckiego osadnika we wsi Podgradowice (dziś Drzymałowo); władze przez kilka lat odmawiały mu zgodę na budowę domu, więc Drzymała kupił wreszcie wóz cyrkowy i w nim zamieszkał, a żeby nie uchodził za dom, to codziennie przesuwał go na niewielką odległość, co dało mu argument, iż jako pojazd ruchomy nie podlegał przepisom prawa budowlanego; w 1909 r. Najwyższy Trybunał Administracyjny w Berlinie wydał decyzję zmuszającą Drzymałę do opuszczenia wozu, który następnie usunęły z działki; sprawa ta nabrała rozgłosu na skalę europejską (pisała o niej prasa europejska, głos w tej sprawie zajął m.in. Lew Tołstoj), a "wóz Drzymały" stał się symbolem walki chłopa polskiego o ziemię i pośrednio z pruską polityką germanizacyjną. Po nawiązaniu polsko-niemieckich stosunków dyplomatycznych, w 1919 r. Polska rok później otworzyła poselstwo w Berlinie, które w 1934 r. podniesiono do rangi ambasady; w Berlinie jest ciągle siedziba Ambasady RP i Konsulatu Generalnego RP. 26 stycznia 1934 r. podpisana została w Berlinie Polsko-niemiecka deklaracja o niestosowaniu przemocy, przewidująca rozwiązywanie zagadnień spornych środkami pokojowymi; 28 kwietnia 1939 r. wypowiedziana przez Niemcy. W 1934 r. Polskie Linie Lotnicze LOT uruchomiły komunikację lotniczą do Berlina.

Na założonym w 1810 r. uniwersytecie berlińskim studiowało wiele setek Polaków, wśród nich mi.in tak znani jak: przemysłowiec poznański Hipolit Cegielski, profesor Uniwersytetu Wrocławskiego. Wojciech Cybulski, profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego Franciszek Czarnomski, profesor Szkoły Głównej Warszawskiej i polityk Włodzimierz Aleksander Dybek, polityk Wojciech Korfanty, profesor i rektor Uniwersytetu Warszawskiego Ignacy Koschembahr-Łyskowski, profesor Uniwersytetu Poznańskiego Józef Kostrzewski, bankier warszawski Leopold Stanisław Kronenberg, podczas Powstania 1863 komisarz pełnomocny na zabór pruski Julian Ksawery Łukaszewski, społecznik i filantrop Karol Marcinkowski, profesor i rektor Uniwersytetu Warszawskiego Jerzy Leopold Modrakowski, kompozytor Feliks Nowowiejski, dyrektor Biblioteki Raczyńskich w Poznaniu Antoni Popliński, znany literat z okresu Młodej Polski Stanisław Przybyszewski, książę, poseł i senator RP Janusz Franciszek Radziwiłł, prezydent Poznania i minister Cyryl Ratajski, profesor Akademii Wychowania Fizycznego w Poznaniu Wanda Rożynek-Łukanowska, jeden z pionierów polskiej bioinformatyki Leszek Jerzy Rychlewski, profesor Uniwersytetu Łódzkiego Zygmunt Szymanowski, polityk Wojciech Trąmpczyński, profesor Uniwersytetu Wrocławskiego Józef Zwierzycki. Na uniwersytecie profesorami języków i literatur słowiańskich byli Polacy: Wojciech Cybulski 1842-59 i Aleksander Brueckner 1881-1924. Dzisiaj kursy języka polskiego prowadzą Uniwersytet Humboldtów i Wolny Uniwersytet Berliński. Pracownikiem naukowym berlińskiego Królewskiego Muzeum Ludoznawczego był 1906-10 antropolog polski Jan Czekanowski. Również inne wyższe uczelnie Berlina ukończyło setki Polaków, z których wielu zasłużyło się w życiu narodu polskiego i nauce polskiej. Np. wielu Polaków z zaboru pruskiego ukończyło założony w 1770 Berliński Uniwersytet Techniczny: Juliusz Kolberg (ok. 1817), kartograf i geodeta, Stefan Cybichowski (1881), znany architekt poznański, Jan Czochralski (1910), polski i niemiecki chemik, metaloznawca, wynalazca metody Czochralskiego, podstawy procesu produkcji mikroprocesorów, Zygmunt Gorgolewski (1871), architekt, profesor, twórca polskiego Teatru Wielkiego we Lwowie, Kazimierz Ruciński (1873), znany architekt poznański, Roger Sławski (1895), architekt, naczelny architekt Powszechnej Wystawy Krajowej w Poznaniu, Józef Tuchołka (1913, doktorat 1920), inżynier górnik, dyrektor górniczy, doktor nauk technicznych, działacz gospodarczy, wykładowca akademicki, Kazimierz Ulatowski (1908), architekt, twórca modernistycznych gmachów w Toruniu.

Po przyłączeniu Wielkopolski i Pomorza do Niemiec oraz z należącego do Prus polskiego Górnego Śląska, do Berlina zaczęła napływać ludność polska szukająca pracy w mieście. W XIX w. Berlin stał się wielkim skupiskiem Polaków - w 1914 r. mieszkało w mieście aż 100 tysięcy Polaków. Począwszy od 1818 r. działały tu polskie organizacje społeczne, gospodarcze, m.in.: założone w 1818 r. studencki Związek Przyjacielski oraz Stowarzyszenie Polskie, w 1819 r. Związek Polski "Polonia", w 1865 r. Towarzystwo Polsko-Katolickie, w 1867 r. Towarzystwo Przemysłowców Polskich, w 1869 r. Towarzystwo Naukowe Akademików Polskich w Berlinie, Towarzystwo Polskich Krawców, Towarzystwo Polskich Kupców, Towarzystwo Śpiewaków Polskich "Harmonia", w 1889 r. Związek Polskich Towarzystw Gimnastycznych, w 1890 r. Towarzystwo Socjalistów Polskich (do 1893 r.), w 1891 r. Komisja Szkolny, w 1894 r. organizacja nadrzędna Komitet Towarzystw Polskich w Berlinie, w 1895 r. Towarzystwo "Piast", w 1894 r. Bank "Skarbona", w 1897 r. Towarzystwo "Oświata", w 1900 r. Polski Komitet Kościelny, w 1904 r. Bank "Pomoc", a poza tym Katolickie Towarzystwa Robotnicze, berliński oddział Zjednoczenia Polskiego, od 1893 r. oddział Polskiej Partii Socjalistycznej zaboru pruskiego. W 1911 r. założono Polski Klub Sportowy Berlin, rozwiązany przez niemieckie władze w 1939 r. i reaktywowany w Berlinie Wschodnim w latach 1948-51. Przed upadkiem Cesarstwa Niemieckiego w 1918 r. została założona w Berlinie pierwsza polska drużyna harcerska w Niemczech. Powstały polskie ośrodki duszpasterskie (np. polskie nabożeństwa od 1882 r. w dzisiejszej katedrze św. Jadwigi Śląskiej, potem także w 8 innych kościołach; ze składek polskojęzycznej ludności Berlina zbudowany został jeden z piękniejszych kościołów św. Pawła na Moabicie (1893 r.); w kościele św. Piusa Polacy ufundowali ołtarz św. Stanisława. Katolicką patronką Berlina jest polska święta Jadwiga Śląska.

W Berlinie wychodziła i wychodzi prasa polska, m.in.: "Gazeta Polska w Berlinie" 1890-94, "Wskazówki dla Polaków-Katolików w Berlinie i Okolicy w Sprawach Kościelnych" 1890-1914, "Gazeta Robotnicza" 1891-1901 (redagowali: Ignacy Daszyński, Stanisław Grabski, Stanisław Przybyszewski), "Tygodnik Berliński" 1893 r., "Przewodnik Zdrowia" 1895-1914, "Dziennik Berliński" 1897-1939 (1900-02 redagował Marian Seyda, było to wówczas pierwsze pismo Narodowej Demokracji w zaborze pruskim, do 1918 r. był organem Koła Polskiego w parlamencie niemieckim w Berlinie), "Poradnik Handlowo-Przemysłowy" 1897 r., "Kurier Handlowo-Przemysłowy" 1898 r., "Robotnik" 1903-10, "Tydzień" 1904-05. W trudnych dla Polaków w Berlinie latach 1918-39 ukazywało się już tylko kilka pism: "Dziennik Berliński" (przez cały czas) oraz od 1924 miesięcznik "Polak w Niemczech". Wydawane w nich miesięczniki "Mały Polak" od 1929 i "Młody Polak w Niemczech" od 1930 r. musiały być wydawana w Polsce i następnie kolportowane w Niemczech. Poza tym w Berlinie ukazywały sią polskie czasopisma-efemerydy: pismo polskich Mazurów "Cech" 1928-33, "Głos Polski z Berlina" 1931-33 i "Głos Pracy" do 1933 r. Po II wojnie światowej wychodził tu m.in. w latach 1983-87 "Archipelag" - miesięcznik kulturalno-polityczny, poświęcony problemom politycznym, społecznym i kulturalnym państw Europy Środkowej i Wschodniej oraz stosunkom polsko-niemieckim (red. A. Więckowski) oraz kwartalnik "Słowo".

Po I wojnie światowej - w Republice Weimarskiej, a od 1933 r. w hitlerowskich Niemczech sytuacja Polaków we wszystkich dziedzinach życia znacznie się pogorszyła. Przez powroty do wolnej Polski liczba Polaków w Berlinie spadła do ok. 50 000; wyjechała prawie cała inteligencja polska. W latach 1919-22 zarejestrowanych było jeszcze samych 37 różnych polskich organizacji katolickich, jak np. Towarzystwo Katolickich Robotników Polskich w Berlinie, Towarzystwo Polsko-Katolickie "Lech", Towarzystwo Polsko-Katolickie św. Kazimierza, Towarzystwo Polek Królowej Jadwigi, Towarzystwo Zjednoczonych Polek Obywatelek św. Józefa czy 3 towarzystwa śpiewacze: "Harmonia", św. Cecylii i Panny Maryi. W następnych latach liczba wszystkich organizacji polskich znacznie zmalała przez przymusową likwidację. Pomimo tego działało w Berlinie ciągle ponad 50 polskich organizacji kulturalnych, oświatowych, religijnych, zawodowych, młodzieżowych, sportowych, chórów. Polski katolicyzm był zawzięcie tępiony przez władze niemieckie i niemieckie władze duchowne, szczególnie od kiedy powstało biskupstwo berlińskie (1929), którego biskupem został polakożerca - były działacz Hakaty Christian Schreiber; nie dopuszczał do pracy duszpasterskiej księży polskich, a od alumnów pochodzących z polskich rodzin żądał pisemnego oświadczenia, że nie będą działali na rzecz polskości - odmawiającym nie udzielał święceń kapłańskich (Enc. Kat., t. 2, KUL 1976). W 1919 r. powstał w Berlinie Komitet Narodowy Polaków, który kierował życiem Polonii niemieckiej. W 1922 r. zastąpił go Związek Polaków w Niemczech, organizacja głęboko patriotyczna; pierwszym prezesem został Stanisław Sierakowski. 14 stycznia 1922 r. ukonstytuowała się 2. dzielnica Związku Polaków w Niemczech. Swoim zasięgiem obejmowała teren Berlina i Ziemi Połabskiej. W tymże roku powstał także Związek Polskich Towarzystw Szkolnych, który organizował polskie szkolnictwo podstawowe i średnie państwie niemieckim. W samym Berlinie działało 10 polskich szkół uczących języka polskiego. W 1931 r. powstał polski Bank "Unia", a w 1933 r. Bank Słowiański, założony przez Związek Polaków w Niemczech: był on centralą finansową spółdzielni polskich w Niemczech. 6 marca 1938 r. odbył się w stolicy Niemiec I Kongres Polaków w Niemczech, na który przyjechało ok. 5000 Polaków z całej Rzeszy. Z inicjatywy Związku Polaków w Niemczech w 1924 r. powstał w Berlinie i działał do 1939 r. Związek Mniejszości Narodowych w Niemczech; łączył w celach samoobrony mniejszości narodowe zamieszkujące Niemcy: polską, łużycką, duńską, fryzyjską i litewską. Od 1924 r. w Berlinie Stanisław Sierakowski wydawał jego gazetę "Kulturwehr". Jednocześnie w latach 1929-39 działał w Berlinie Związek Mniejszości Polskich w Europie, powstały także z inicjatywy Związku Polaków w Niemczech; skupiał on obywateli pochodzenia polskiego z Niemiec, Francji, Litwy, Czechosłowacji, Rumunii, Łotwy i Estonii; reprezentował on interesy mniejszości polskich w Lidze Narodów w Genewie.

Po podboju Polski przez hitlerowskie Niemcy we wrześniu 1939 r. polskie życie w Berlinie i w całych Niemczech zostało całkowicie zlikwidowane, majątek polskich organizacji i instytucji przejęty przez władze, a setki działaczy aresztowanych i zamordowanych. W berlińskim więzieniu Moabicie zginęło również wielu działaczy polskich z ziem polskich okupowanych przez Niemcy, m.in.: działacz mazurski Reinchold Barcz, prezydent Warszawy 1918-21 Piotr Drzewiecki, członek Organizacji Wojskowej Związek Jaszczurczy Stanisław Leon Jeute, szef komórki Wydziału Wywiadu Ofensywnego Zachód (Wd 67) w Komendzie Głównej AK Zdzisław Maszewski, działał w łódzkich strukturach Związku Walki Zbrojnej Józef Minkina, książę Janusz Franciszek Radziwiłł, członek polskiego wywiadu Paulina Tyszewska. Do Berlina skierowanych zostało tysiące Polaków z Polski do niewolniczej pracy. Polonia berlińska organizowała konspiracyjnie samopomoc. W Berlinie działał polski ruch oporu. Przez Berlin prowadził szlak kurierski do Londynu. Armia Krajowa prowadziła tu działalność wywiadowczą z pomocą miejscowej ludności polskiej, zorganizowała w mieście komórkę legalizującą, łączności z polskimi skupiskami robotniczymi i terrorystyczną, kierowano małym sabotażem w fabrykach. Żołnierze grupy bojowej "Zagra-linu" na wiosnę 1943 r. podłożyli bombę na dworu w Berlinie i w skutek wybuchu śmierć poniosło 14 osób, a rannych zostało 27 osób.

Podczas II wojny światowej w nocy z 23 na 24 marca 1941 r. miał miejsce pierwszy atak polskich bombowców z 300 dyonu lotnictwa bombowego "Ziemi Mazowieckiej" (z Anglii) na Berlin, biorących odwet za bombardowanie Warszawy przez lotnictwo niemieckie we wrześniu 1939 r. W końcowej fazie II wojny światowej Berlin został zdobyty w wyniku "operacji berlińskiej" Armii Czerwonej 2 maja 1945, przy współudziale polskiej 1 Dywizji Piechoty im. T. Kościuszki; żołnierze polscy uczestniczyli w szturmie miasta w dzielnicy Charlottenburg - w okolicach Ogrodu Zoologicznego i Politechniki, zdobyli umocniony kompleks budynków politechniki, stację kolejki podziemnej Tiergarten, osiągając rejon Reichstagu i Bramy Brandenburskiej. 2 maja żołnierze 1 Dywizji zatknęli na Kolumnie Zwycięstwa sztandar biało-czerwony, polska flaga zawisła także na Bramie Branderburskiej. W 1945 r. w pięknym Pałacu Charlottenburg mieścił się sztab 1 Dywizji Piechoty im. Tadeusza Kościuszki.

W parku Volkspark Friedrichshain w Berlinie w rejonie Virchowstraße i Werneuchener Straße znajduje się cmentarz polskich żołnierzy poległych w 1945 r. podczas operacji berlińskiej. W północnej części parku w 1972 r. wzniesiono pomnik (Denkmal des polnischen Soldaten) projektu zespołu polsko-niemieckiego (Zofia Wolska, Tadeusz Ladziana, Arnd Wittig i Günther Merkel), na którym umieszczono napis "Für eure und unsere Freiheit" (Za waszą i naszą wolność).

Również po 1945 r. Berlin należy do żywych ośrodków polskości w Niemczech. Zaraz po wojnie pozostało w mieście ok. 15 tys. "starej emigracji" oraz 20 tys. tzw. dipisów, tj. Polaków, którzy podczas wojny znaleźli się w mieście (głównie przymusowi robotnicy), którzy nie chcieli wracać do Polski rządzonej przez komunistów, którzy w następnych kilku latach udali się na emigrację do kilku państw na Zachodzie. Berlin, okupowany przez pierwszych kilka lat przez Rosję, Wielką Brytanię, Francję i Stany Zjednoczone, został ostatecznie podzielony: część wschodnia miasta należała do powstałej w 1949 r. komunistycznej Niemieckiej Republiki Demokratycznej (NRD) (upadła w 1990 r.), a Berlin Zachodni do Republiki Federalnej Niemiec ze stolicą w Bonn. W 1979 r. w Berlinie Zachodnim żyło już tylko 3,5 tys. Polaków. W latach 70. XX w. rozpoczęła się emigracja ekonomiczna i polityczna z Polski do Niemiec. Liczba Polaków w mieście wzrosła do 14 tys. w 1987 r., a w 1990 r. w mieście mieszkało już ok. 20 tys. Polaków. Liczba Polaków w Berlinie wzrosła jeszcze bardziej po przystąpieniu Polski do Unii Europejskiej. Według danych niemieckiego urzędu statystycznego z 2017 r. w Berlinie zameldowanych było 101 080 Polaków. W 1947 r. odrodził się oddział berliński Związku Polaków w Niemczech (na obszarze komunistycznych Niemiec został rozwiązany w 1950 r.) podległy centrali w Bochum. W wyniku podziałów w 1955 r. powstało Zjednoczenie Polaków w Berlinie, a w 1978 r. Związek Polaków - Berlin-Charlottenburg. Organizacje te były bardzo zaangażowane w udzielaniu pomocy charytatywnej szpitalom i instytucjom opiekuńczym w Polsce. Emigracja solidarnościowa spowodował powstanie w Berlinie nowych polskich organizacji, m.in. Towarzystwa "Solidarność", Grupy Roboczej "Solidarność", Polskiej Rady Społecznej, Klubu Inteligencji Katolickiej, powstały placówki kulturalne (galerie, teatry) oraz nowe pisma ("Słowo", "Archipelag"). W Berlinie swoją siedzibę ma polski klub piłkarski FC Polonia Berlin, który nawiązuje do PKS Berlin założonego w 1911 r., a zlikwidowanego w 1951 r.
Po wojnie w podzielonym przez wielkie mocarstwa Berlinie polskie katolickie duszpasterstwo mogło zaistnieć dopiero w 1953 r. i to nie w Zachodnim Berlinie, ale w komunistycznym Wschodnim Berlinie. Ośrodkiem działania polskiego duszpasterstwa tam stał się kościół NMP Niepokalanej w dzielnicy Karlshorst, który zasięgiem swej kapłańskiej posługi obejmował także kościół św. Michała w dzielnicy Mitte. Natomiast w wolnym Zachodnim Berlinie polskie nabożeństwa zaczęto odprawiać dopiero od 1982 r. Biskup Berlina Joachim Meissner 1 stycznia 1982 r. erygował Polski Ośrodek Duszpasterski. Msze polskie odprawiane były najpierw w kościele św. Ludgerusa, potem w Herz-Jesu-Kirche w dzielnicy Charlottenburg, w Bazalice św. Jana w Kreuzbergu i w kościele Maria Regina w dzielnicy Reinickendorf. Wreszcie Polacy otrzymali do wyłącznego użytku kościół przy Götzstr. 65 na Tempelhof, gdzie polska wspólnota zadomowiła się na dobre i trwa do dnia dzisiejszego. Opiekę duszpasterską nad polskimi katolikami w Berlinie objęli księża salezjanie z prowincji warszawskiej. 1 stycznia 1997 r. została utworzona w Berlinie Polska Misja Katolicka. Po zjednoczeniu Niemiec w 1990 r. polskie ośrodki duszpasterskie we Wschodnim Berlinie zostały przejęte przez duchowieństwo polskie w Zachodnim Berlinie. Dzisiaj msze polskie odprawiane są w następujących kościołach berlińskich: Bazylika św. Jana Chrzciciela - Kreuzberg przy której działa Polska Misja Katolicka (jest to najpopularniejsze miejsce spotkań polskich katolików w Berlinie), św. Józefa - Wedding, św. Marii - Spandau, św. Marii - Karlshorst, kościół św. Pawła przy Waldenserstr. 28, św. Jana - Tempelhof, św. Mikołaja - Mitte. Otwarty jest Katolicki Dom Polski św. Jana Pawła II oraz działają liczne polskie stowarzyszenia i inne placówki katolickie. - Po zjednoczeniu Niemiec, "polski" papież Jan Paweł II w 1994 podniósł Berlin do rangi archidiecezji i mianował jej arcybiskupem kardynała Georga Sterzinskyego (mianował go kardynałem w 1989 r.). Patronką diecezji jest polska księżniczka, św. Jadwiga Śląska oraz św. Otton z Bambergu, misjonarz Pomorza z czasów Bolesława Krzywoustego.

W XIX i XX wieku Berlin był znaczącym ośrodkiem polskiej kultury i nauki. Tu mieszkali i tworzyli m.in. malarze Józef Fałat, Wojciech Kossak, Anna Bilińska-Bogdanowicz, Stanisław Kubicki i Artur Nacht-Samborski, kompozytorzy Feliks Nowowiejski, Mieczysław Karłowicz i Leopold Godowski, a w latach 1837-40 w Berlinie nauki u Carla Friedricha Rungenhagena pobierał Stanisław Moniuszko. W 1905 r. została tu założona przez Grzegorza Fitelberga, Ludomira Różyckiego i Apolinarego Szeluto, a następnie miała siedzibę Spółka Nakładowa Młodych Kompozytorów Polskich; pisarz Stanisław Przybyszewski (który wywarł wpływ na skupionych w Berlinie młodych pisarzy niemieckiej moderny: R. Dehmela i J. Schlafa), a po II wojnie światowej Witold Gombrowicz, Zbigniew Herbert, Adam Zagajewski, Witold Wirpsza czy Leszek Szaruga; reżyserzy Konrad Swinarski i Erwin Axer. W kongresie wolności kultury w 1950 r. brali udział Jerzy Giedroyć i Józef Czapski. Profesorem Uniwersytetu Berlińskiego był w latach 1881-1924 wybitny uczony polski - filolog slawista i historyk kultury Aleksander Brueckner, który w 1901 r. wydał w języku niemieckim historię literatury polskiej (wyd. 2 1922). W Berlinie działa Instytut Polski propagujący polską kulturę. - Urodzony w Warszawie dyrygent niemiecki pochodzenia polskiego Marek Janowski (ur. 1939) w latach 2002-16 był kierownikiem artystycznym Radiowej Orkiestry Symfonicznej w Berlinie.

Od 1951 r. w Berlinie odbywa się corocznie Międzynarodowy Festiwal Filmowy (nazywany też Berlinale) - jeden z najbardziej prestiżowych międzynarodowych festiwali filmowych w Europie i na świecie. Złotego Niedźwiedzia dla najlepszego filmu krótkometrażowego w 1999 r. za "Faraon/Maski" otrzymali razem Siergiej Owczarow (Rosja) i Piotr Karwas (Polska), Honorowego Złotego Niedźwiedzia otrzymał w 2006 r. Andrzej Wajda, Srebrnego Niedźwiedzia - Nagrodę Grand Prix Jury (statuetkę otrzymuje reżyser zwycięskiego filmu): nagrodę otrzymało troje polskich reżyserów: Roman Polański za "Wstręt" (1965), Wojciech Marczewski za "Dreszcze" (1982) i Małgorzata Szumowska za "Twarz" (2018), Srebrnego Niedźwiedzia dla najlepszego reżysera trzykrotnie otrzymali polscy reżyserzy: Krzysztof Kieślowski w 1994 r., Roman Polański w 2010 r. oraz Małgorzata Szumowska w 2015 r., Srebrnego Niedźwiedzia dla najlepszej aktorki otrzymały polskie aktorki: Jadwiga Barańska w 1976 r. ("Noce i dnie") i Barbara Grabowska w 1981 r. ("Gorączka"), Srebrnego Niedźwiedzia dla najlepszego aktora otrzymał w 1980 r. Andrzej Seweryn ("Dyrygent"), Srebrnego Niedźwiedzia za najlepszy scenariusz otrzymał w 2016 r. Tomasz Wasilewski ("Zjednoczone stany miłosne"), Nagrodę Alfreda Bauera w 2017 r. za innowacyjny film otrzymała Agnieszka Holland za film "Pokot", Nagrodę Teddy w 2013 r. za najlepszy film: "W imię..." otrzymała Małgorzata Szumowska.

Ma tu swoją siedzibę jedno z pięciu niemieckich towarzystw chopinowskich - Fryderyk Chopin-Gesellschaft in Berlin. Urodzony w Warszawie dyrygent niemiecki pochodzenia polskiego Marek Janowski (ur. 1939) w latach 2002-16 był kierownikiem artystycznym Radiowej Orkiestry Symfonicznej w Berlinie. - W 2009 r. w Muzeum Miasta Berlina prezentowano wystawę zatytułowaną My, berlińczycy, która pokazywała ciekawą i bogatą historię Polaków w stolicy Niemiec w ostatnich 250 latach. W Berlinie powstaje pomnik polskich ofiar II Wojny Światowej.

Podczas zorganizowanych w Berlinie w 1936 r. XI Letnich Igrzyskach Olimpijskich ekipa polska zdobyła 4 srebrne i 5 brązowych medali; na odbywających się tu w 2009 r. mistrzostwach świata w lekkoatletyce reprezentacja Polski zdobyła 2 złote, 4 srebrne i 2 brązowe medale; na Mistrzostwach Europy w Pływaniu (długi basen 50 m) w 2014 r. reprezentacja Polski zdobyła 2 złote, 1 srebrny i 1 brązowy medal; w 2014 r. w zawodach Pucharu Świata polscy łyżwiarze szybcy zdobyli złoty medal; na 24. Mistrzostwa Europy w Lekkoatletyce odbytych w 2018 r. w Berlinie polscy lekkoatleci zajęli 2 miejsce w klasyfikacji medalowej, zdobywając 7 złotych, 4 srebrne i 1 brązowy medal.

Miastem partnerskim Berlina jest Koszalin. Natomiast w ramach Partnerstwa-Odra Berlin razem z landami Brandenburgia, Meklemburgia-Pomorze Przednie i Saksonia współpracuje z zachodnimi województwami Polski: dolnośląskim, lubuskim, wielkopolskim i zachodniopomorskim oraz z pięcioma największymi miastami Polski zachodniej: z Poznaniem, Szczecinem, Wrocławiem, Gorzowem Wielkopolskim i Zieloną Górą.

W Berlinie urodziło się wielu znanych dzisiaj Polaków, m.in.: Maria Bińczyk (ur. 1983), polska i niemiecka łyżwiarka figurowa, zdobywczyni złotego medalu na Mistrzostwach Polski w łyżwiarstwie figurowych w 2002-2003; Daniel Chmielewski (ur. 1983), autor komiksów i książek dla dzieci oraz rysownik, scenarzysta; Witold Conti (1908-1944), popularny aktor warszawskich teatrów rewiowych i kabaretowych oraz filmowy i śpiewak; Ludwik Geyer (1805-1869), przemysłowiec, jeden z pionierów rozwoju przemysłu włókienniczego w Łodzi i w Polsce, właściciel pierwszej fabryki włókienniczej o napędzie parowym w Królestwie Polskim; Stefan Glon (1908-1957), pięściarz, trzykrotny mistrz Polski: w wadze muszej w 1925 r. i w wadze koguciej w 1928 i 1929 r., olimpijczyk - Amsterdam 1928; Edwin Herbert (1910-1974), poeta i prozaik, tłumacz literatury niemieckiej na język polski; Franciszek Kęsy (1920-1942), salezjanin z Poznania, błogosławiony Kościoła rzymskokatolickiego (beatyfikowany przez papieża Jana Pawła II w 1999 r. w gronie 108 polskich męczenników; Henryk Klejne (1919-1976), kompozytor i pianista, dyrygent Operetki Poznańskiej; Roman Maciejewski (1910-1998), kompozytor, autor m.in. wielkiej mszy żałobnej Missa pro defunctis. Requiem (1945-59), której partytura ważyła 25 kg.: premiera Warszawska Jesień 1960, w 1975 r. odbyło się jej triumfalne wykonanie w sali Los Angeles Music Center, odkryta na nowo w latach 90. XX w. zyskała uznanie i należne jej miejsce pośród największych dzieł oratoryjno-kantatowych w muzyce polskiej; Zygmunt Maciejewski (1914-1999), aktor teatrów warszawskich, filmowy (49 filmów) i telewizyjny, spiker i reżyser radiowy; Witold Majchrzycki (1909-1993), bokser, mistrzem Polski: 1926 i 1928 r. w wadze lekkiej oraz 1929, 1930, 1931, 1934 i 1935 roku w wadze średniej, dwukrotny wicemistrz Europy: Budapeszt 1930 i 1934 r.; Jan Maliński (1917-2006), pilot myśliwski, podpułkownik pilot Wojska Polskiego, kapitan (ang. Flight Lieutnant) brytyjskich Królewskich Sił Powietrznych (RAF), uczestnik Bitwy o Anglię; Władysław Menka (1902-1975), pięściarz, dwukrotnie mistrz Polski w latach: 1924 i 1925 r. w wadze koguciej; Gwidon Miklaszewski (1912-1999), rysownik-humorysta, autor ilustracji książkowych, filmów animowanych, reklam; Paweł Nowacki (1905-1979), automatyk i elektrotechnik, profesor Politechniki Wrocławskiej i Politechniki Warszawskiej; Jan Banaś (ur. 1943), piłkarz, reprezentant Polski 1964-73 (zagrał w 31 spotkaniach międzynarodowych, zdobywając 7 bramek), mistrz Polski; Jan Nowak-Jeziorański (1914-2005), polityk, politolog, działacz społeczny, dziennikarz i podporucznik rezerwy WP, kurier i emisariusz Komendy AK i Rządu RP w Londynie, wieloletni dyrektor Rozgłośni Polskiej Radia Wolna Europa, Kawaler Orderu Orła Białego; Witold Ostrowski (1875-1942), działacz społeczny i organizator przemysłu, założyciel Unii Narodowo-Państwowej w 1922 r., wiceprezydent Krakowa 1926-34; Antoni Pospieszalski (1912-2008), dziennikarz (Sekcja Polska BBC 1952-75, polska i angielska prasa), eseista i filozof, cichociemny; Antoni Albrecht Wilhelm Radziwiłł (1885-1935), książę, ordynat nieświeski i klecki, właściciel majątków ziemskich o powierzchni 80 000 ha, filantrop (wspomagał finansowo szkoły, studentów, fundował kościoły i kaplice); Ferdynand Radziwiłł (1834-1926), książę, XII ordynat ołycki i przygodzicki, polityk, poseł do pruskiego Landtagu (przewodził Kołu Polskiemu), poseł na Sejm Ustawodawczy w Warszawie 1919-22; Janusz Franciszek Radziwiłł (1880-1967), książę, ordynat na Ołyce, właściciel wielkich majątków ziemskich i pałacu w Warszawie (dziś Muzeum Niepodległości), polityk, 1928-35 poseł na Sejm RP 1928-35 i senator RP 1935-38; Jerzy Fryderyk Radziwiłł (1860-1914), książę, ordynat na Nieświeżu; Karol Mikołaj Radziwiłł (1886-1968), książę, II ordynat dawidgródzki (w 1922 posiadał majątki ziemskie o powierzchni 155 340 ha), rotmistrz kawalerii Wojska Polskiego, uczestnik II wojny światowej (kampania wrześniowa 1939, Wojsko Polskie na Zachodzie - w stopniu majora); Michał Radziwiłł Rudy (1870-1955), książę, IV ordynat na Przygodzicach; Stanisław Wilhelm Radziwiłł (1880-1920), książę, XII ordynat na Dawidgródku, rotmistrz kawalerii Wojska Polskiego, uczestnik wojny polsko-bolszewickiej: śmiertelnie ranny w bitwie pod Malinem, pośmiertnie odznaczony w 1921 r. Krzyżem Srebrnym Orderu Wojskowego Virtuti Militari, 1926 r. marszałek Józef Piłsudski złożył order Virtuti Militari 4 klasy (numer 7) na jego trumnie w podziemiach kościoła Bożego Ciała w Nieświeżu; Wilhelm Radziwiłł (1797-1870), książę, XIII ordynat na Nieświeżu, Polak-generał pruski, od 1847 r. dziedziczny członek pruskiej Izby Panów, w 1848 r. głosował przeciwko włączeniu Wielkiego Księstwa Poznańskiego do Związku Niemieckiego; Eliza Radziwiłłówna (1803-1834), księżniczka, była pierwszą miłością drugiego syna króla pruskiego Fryderyka Wilhelma III - Wilhelma Hohenzollerna, późniejszego cesarza niemieckiego Wilhelma I; Ewa Smal (ur. 1949), zasłużona montażystka filmowa, członkini Polskiej Akademii Filmowej; Bernard Szczęsny (1919-1993), żołnierz podziemia, członek Tajnej Organizacji Wojskowej "Gryf Pomorski", więzień KL Stutthof, działacz kaszubski, burmistrz Wejherowa i jego Honorowy Obywatel; Zbigniew Tilgner (1909-1983), lekkoatleta, specjalista pchnięcia kulą i rzutu dyskiem, trzykrotny mistrz Polski: w rzucie dyskiem w 1933 r. i w pchnięciu kulą w 1935 i 1939 r.; Piotr Paweł/Paul Tremo (1733-1810), od początku do końca panowania (1764-95) kuchmistrz na dworze króla Polski Stanisława Augusta Poniatowskiego, zdobył miano "pierwszego kuchmistrza w Europie".

© Marian Kałuski

Wersja do druku

• Strona główna
• Powitanie
• Napisz artykuł
• Redakcja
• Działy
• Bannery Kworum
• Współpraca
• Linki
• Kontakt