Sobota 27 Kwietnia 2024r. - 118 dz. roku,  Imieniny: Sergiusza, Teofila, Zyty

| Strona główna | | Mapa serwisu 

dodano: 02.12.23 - 13:34     Czytano: [422]

Dział: Kresy w życiu Polski i narodu polskiego

Literatura polska w polskim Wilnie 1919-1939

Wilno odegrało wielką rolę w dziejach języka polskiego i literatury polskiej. Język polski Wileńszczyzny i kresów północno-wschodnich, czyli tzw. dialekt północnokresowy języka polskiego wpływał na rozwój polskiego języka literackiego od połowy XVIII do pierwszych dziesięcioleci XIX wieku oraz w dwudziestoleciu międzywojennym (1919-39). W sferze jego oddziaływania znajdowali się m.in. Tadeusz Kościuszko, Adam Mickiewicz, Juliusz Słowacki, Stanisław Moniuszko, Józef Piłsudski czy wybrany w 1922 roku pierwszy prezydent Rzeczypospolitej Polskiej Gabriel Narutowicz oraz cały krąg wileńskiej inteligencji związanej z Uniwersytetem Wileńskim, a następnie z międzywojennym wileńskim Uniwersytetem Stefana Batorego oraz z wileńskim dziennikiem "Słowo" (1922-39). Był to język Filomatów i Filaretów. To w Wilnie - w środowisku Uniwersytetu Wileńskiego - obok Warszawy na początku XIX w. powstawał współczesny literacki język polski. Pochodzący z Wielkopolski Jan Śniadecki, jeden z najwybitniejszych uczonych polskiego oświecenia, był w latach 1806-25 profesorem i 1807-15 rektorem Uniwersytetu Wileńskiego. Poważną rolę w ówczesnym polskim życiu kulturalnym odegrały jego wystąpienia w obronie czystości języka polskiego. Również w powstaniu współczesnego języka polskiego odegrał język wileński Adama Mickiewicza. W Wilnie narodziła się romantyczna literatura polska - tak ważna w dziejach literatury polskiej, w postaci pierwszych utworów Adama Mickiewicza - zbioru Ballad i romansów (1822), a potem w II i IV części Dziadów (1823). W 1861 roku w wydawnictwie Maurycego Orgelbranda wyszła bardzo ważna publikacja - podręczny "Słownik języka polskiego", zwany wileńskim. W XIX wieku w Wilnie mieszkało, działało i tworzyło wielu poetów i pisarzy polskich, włącznie z tak wielkimi twórcami literatury polskiej jak: Adam Mickiewicz, Juliusz Słowacki, Józef Ignacy Kraszewski (1841-51 wydawał tu pismo "Atheneum"), Władysław Syrokomla, Eliza Orzeszkowa. Jednak w polskiej tradycji Wilno stało się przede wszystkim miastem Adama Mickiewicza, przez różne jego z nim powiązania. Takie właśnie Wilno pokazywał wilnianin młodemu bohaterowi powieści Samolotem nad Polską (Warszawa 1921) czołowy polski ideolog regionalizmu Aleksander Janowski (1866-1944).

W dobie brutalnej rusyfikacji Wilna przez carat we wszystkich dziedzinach życia miasta - w latach 1865-1905 polską przeszłość miasta upamiętniały napisy i pomniki na cmentarzach i w kościołach, szczególnie - oprócz katedry - u św. Jana, gdzie w swoistym panteonie znalazły się m.in. popiersia Adama Mickiewicza (1899), Edwarda Antoniego Odyńca (1901) i Władysława Syrokomli (1908), a także naszego bohatera narodowego Tadeusza Kościuszki (1917).

Po tej ciemnej nocy rewolucja 1905 roku zmusiła władze carskie do przyznania większych praw Polakom, a więc także i w Wilnie. W latach 1905-15 w Wilnie ukazywało się aż 80 różnych czasopism polskich, w tym dzienniki: "Kurier Litewski i "Dziennik Wileński", ponownie zaczęto wydawać polskie książki (firma Zawadzki), powstał zawodowy teatr polski, który wystawiał dramaty A. Mickiewicza, J. Słowackiego, S. Wyspiańskiego), Towarzystwo Muzyczne "Lutnia" (chór), Towarzystwo Przyjaciół Nauk (m.in. biblioteka, muzeum), Biblioteka Wróblewskich itd. W 1919 roku Wilno stało się ponownie polskie. Jeszcze w tym samym roku odrodził się Uniwersytet Wileński pod nazwą Uniwersytet Stefana Batorego i zaczęło powstawać dziesiątki polskich instytucji i placówek naukowych, kulturalnych, oświatowych, nowe biblioteki itd. Odrodzone na nowo już przed I wojną światową polskie życie literackie, w wolnym i polskim Wilnie nabrało dużego rozmachu. Rozwijało się bujnie przez istnienie uniwersytetu i wielu poważnych czasopism, które otwierały chętnie swe łamy dla twórczości literackiej.

W międzywojennym Wilnie mieszkała, działała i tworzyła spora grupa poetów, pisarzy, literatów polskich i publicystów literackich oraz badaczy literatury i historii polskiej, m.in.: Gracjan Archem-Archemowicz, Wanda Archemowiczowa, Michał Ambros, Władysław Arcimowicz, Zofia Bohdanowiczowa, Michał Brensztejn, Teodor Bujnicki, Józef Bujnowski, Tadeusz Byrski, Walerian Charkiewicz, Józef Cyrski, Stanisław Cywiński, Wacław Dawidowicz, Henryk Dembiński, Wanda Dobaczewska-Niedziałkowska, Konstanty Ildefons Gałczyński, Stefan Glixelli, Władysław Głuchowski, Antoni Gołubiew, Konrad Górski, Kazimierz Hałaburda, Helena Hleb-Koszańska, Witold Hulewicz, Jan Huszcza, Czesław Jankowski, Paweł Jasienica (Leon Lech Beynar), Iwo Jaworski, Stefan Jędrychowski, Józef Kallenbach, Tymoteusz Karpowicz, Juliusz Kłos, Eugenia Kobylińska-Maciejowska, Kazimierz Kolbuszewski, Anna Kompielska, Wacław Korabiewicz, Stanisław Kościałkowski, Mieczysław Kotlicki, Manfred Kridl, Kazimierz Leczycki, Stanisław Lisowski, Stanisław Lorenz, Tadeusz Łopalewski, Józef Mackiewicz, Stanisław Cat-Mackiewicz, Józef Maśliński, Anatol Mikułko, Antoni Miller, Czesław Miłosz, Henryk Mościcki, Jan Obst, Seweryn Odyniec, Jan Oko, Jerzy Orda, Jan Ostrowski, Halina Packiewiczówna, Jan Panasewicz, Eugeniusz Paukszta, Wanda Pełczyńska, Juliusz Petry, Stanisław Pigoń, Wiktor Piotrowicz, Jerzy Putrament, Jerzy Remer, Helena Romer-Ochenkowska, Stefan Rosiak, Stefan Rygiel, Aleksander Rymkiewicz, Wanda Stanisławska, Stanisław Stomma, Leon Szreder, Aleksander Śnieżko, Tadeusz Turkowski, Władysław Wielhorski, Juliusz Wirski, Jadwiga Wokulska, Leon Wołłejko, Jerzy Wyszomirski, Jerzy Zagórski, Marian Zdziechowski, Maria Żeromska, Ludwika Życka.

Wilnianami z urodzenia byli: Jerzy Jankowski (1887-1941 Kojrany koło Wilna), polski poeta i publicysta, pionier futuryzmu w poezji polskiej (okres warszawski 1991-21); jednak ciężko zachorował i chociaż mieszkał pod Wilnem, nie mógł więcej być obecny ani w wileńskim, ani polskim życiu literackim oraz Kazimiera Iłłakowiczówna (1892-1983 Poznań), bardzo znana poetka, prozaik, dramaturg i tłumaczka, którą los rzucał w różne zakątki Polski, a nawet dwukrotnie za granicę; należała do najwybitniejszych postaci życia literackiego Warszawy w dwudziestoleciu międzywojennym; jednak o swoim Wilnie nigdy nie zapominała: opublikowała m.in. wiersze Do Litwy, Do Wilna oraz zbiory wierszy Słowik litewski (1936) i Wiersze o Marszałku Piłsudskim 1912-1935 (1936). Miasto o niej także pamiętało i w 1930 roku otrzymała Nagrodę Literacką m. Wilna.

Czesław Jankowski należał do najstarszej gwardii polskich literatów w polskim międzywojennym Wilnie - z okresu "zrywu polskości" Wilna po 1905 roku, kiedy to car Mikołaj II był zmuszony przyznać większe prawa narodowe dla Polaków na Kresach. Zryw ten pokazał, jak Wilno jest do szpiku kości polskim miastem, pomimo 40 lat trwającej brutalnej rusyfikacji miasta przez zaborcę. Jedną z czołowych osób biorących udział w tym zrywie był Czesław Jankowski. Więcej, był prawdziwym organizatorem polskiego życia kulturalnego w Wilnie. Literat i dziennikarz wileński (współpracownik "Słowa") Józef Bujnicki tak go opisał: "Był niezwykle bujną na wskroś kresową, aż do sędziwych lat wiecznie młodą, zrośniętą nierozerwalnie z kulturą Wilna postacią".

Czesław Jankowski urodził się 9 grudnia 1857 roku w niedalekiej od Wilna Oszmianie, a zmarł w Wilnie 6 października 1929 roku. Był poetą, krytykiem, publicystą (pisał pod pseudonimami: Czesław, Litwin), tłumaczem (tłumaczył ok. 35 autorów, głównie niemieckich i francuskich, m.in. dokonał przekładu sekwencji Sabat Mater dolorosa, wykorzystanego w sławnym opracowaniu muzycznym Karola Szymanowskiego), historykiem, krajoznawcą, działaczem społecznym. W Warszawie przyjaźnił się z wieloma kolegami po piórze, m. in. Marianem Gawalewiczem, Zenonem Przesmyckim, Adamem Asnykiem (był on ojcem chrzestnym córki Jankowskiego, Ewy). Utrzymywał kontakty osobiste i korespondencyjne z przedstawicielami starszego pokolenia romantyków: Teofilem Lenartowiczem, Józefem Ignacym Kraszewskim, a przede wszystkim Adamem Edwardem Odyńcem, który utorował mu drogę do warszawskiego salonu literackiego Deotymy (Jadwigi Łuszczewskiej). Mieszkał i pracował głównie w Wilnie, rzadziej w Warszawie. Przed 1905 rokiem był współpracownikiem czasopism warszawskich. W 1906 roku uzyskał mandat z Wilna do rosyjskiej Dumy państwowej jako reprezentant Polaków; miał poglądy demokratyczno-konserwatywne. W latach 1905-07 był redaktorem ukazującego się w Wilnie "Kuriera Litewskiego", a w 1907 roku założycielem i redaktorem wileńskiego "Głosu Polskiego". W okresie międzywojennym współpracował z polskimi największymi dziennikami ukazującymi się w Wilnie: "Słowem" i "Kurierem Wileńskim". Był wieloletnim prezesem syndykatu dziennikarzy wileńskim. W 1907 roku był współzałożycielem polskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Wilnie. W 1922 roku został prezesem Związku Zawodowego Literatów Polskich w Wilnie, a w 1925 roku był współzałożycielem Związku Literatów Polskich w Wilnie. W 1926 roku uroczyście obchodzono w Wilnie jubileusz 50-lecia jego działalności literackiej. Czesław Jankowski współorganizował i brał udział w 1927 roku w wileńskich i krakowskich uroczystościach związanych ze sprowadzeniem prochów związanego tak blisko z Wilnem Juliusza Słowackiego (1809-1849) do kraju, które objęły wszystkie środowiska twórcze w całej Polsce, także wileńskie. 14 czerwca 1927 roku, a więc w dniu ekshumacji prochów Wieszcza z paryskiego cmentarza, w kaplicy na wileńskiej Rossie odbyło się nabożeństwo żałobne, w którym wzięli udział przedstawiciele władz miejskich, literaci, dziennikarze oraz naukowcy z Uniwersytetu Stefana Batorego. Po nabożeństwie uczestnicy ceremonii zebrali się przy grobie ojca poety, Euzebiusza Słowackiego, w celu pobrania ziemi, która miała być złożona wraz z trumną w krypcie na Wawelu (podobnie w Krzemieńcu pobrano ziemię z grobu Salomei Becu, matki Wieszcza). Skrzynkę z tą ziemią zabrała ze sobą delegacja wileńska do Krakowa. Czesław Jankowski wraz z Witoldem Hulewiczem - prezesem Związku Literatów Polskich w Wilnie dostąpił zaszczytu niesienia tej szkatułki z ziemią podczas uroczystości krakowskich w dniu 28 czerwca 1927 roku. Zaraz potem napisał broszurę pt. O Słowackim, wydaną przez Wileński Komitet udziału w obchodzie złożenia na Wawelu prochów poety, która omawia dzieje życia i twórczości Słowackiego ze szczególnym uwzględnieniem okresu wileńskiego w jego życiu. Jako poeta Jankowski zadebiutował w wieku 19 lat na łamach warszawskiej "Biesiady Literackiej" (1876), wydał 8 tomików poezji: Poezye (1879), Poezye II (1881), Poezye III (1984), Arabeski (1884), Capriccio (1889), Rymów nieco (1892), Wiersze niektóre (1913) oraz Quasi una fantasia (1916). W 1897 roku wydał Wybór poezji, zawierający utwory satyryczne, erotyki, liryki refleksyjne, przekłady poetów francuskich, czeskich, niemieckich. Wydał antologię Młoda Polska w pieśni (1898, wyd. 2 rozszerzone 1903), szkice Na marginesie literatury (1906), wspomnienia Z czeczotkowskiej szkatułki (1926), pamiętnik z pierwszych lat wojny Z dnia na dzień (1923) oraz szereg innych książek, jak np. Po Europie. Kartki z podróży (1893) i Naród polski i jego ojczyzna (1914), a przede wszystkim bardzo cenne opracowanie historyczne Powiat oszmiański (t. 1-4 1896-1900). Pogrzeb Czesława Jankowskiego w początkach października 1929 roku stał się wspaniałą manifestacją całego miasta, na jaką potrafiło zdobyć tylko Wilno (Marceli Kosman).

Chociaż polskie życie literackie w Wilnie zaczęło kiełkować od chwili uzyskania przez Polaków swobód obywatelskich w 1905 roku, w pełni zakwitło dopiero w wolnym polskim Wilnie, co nastąpiło w kwietniu 1919 roku. Do grona urodzonych i mieszkających już w Wilnie literatów zaczęli dołączać nowi przybysze, często z ziem przedrozbiorowej Polski, które w 1920 roku pozostały za granicą ryską - w Związku Sowieckim. W 1920 roku zaczęło się ukazywać pierwsze pismo literackie "Hipogryf", niebawem "Alma Mater Vilnensis" i zaczęły być przez nich wydawane publikacje literackie. Jak słusznie zauważa Józef Bujnowski w swym szkicu zatytułowanym Obraz międzywojennej literatury wileńskiej (Pamiętnik Wileński Londyn 1972), poważną rolę w kształtowaniu się polskiego ruchu literackiego w Wilnie odgrywał Uniwersytet Stefana Batorego, prasa i teatr - przede wszystkim pobyt w Wilnie głośnego eksperymentalnego teatru "Reduty" Juliusza Osterwy, a także liczne średnie szkoły i wojsko - liczni oficerowie-inteligenci. Trzy najważniejsze dzienniki w mieście: konserwatywne "Słowo", prorządowy "Kurier Wileński" i narodowo-demokratyczny "Dziennik Wileński" obok czasopism literackich i nie tylko literackich umożliwiały publikację prac literatów wileńskich. Większe utwory wydawały liczne wileńskie oficyny wydawnicze. Teatr dramatyczny wystawiał często sztuki literatów wileńskich. Bujnowski, jeden z przedstawicieli przedwojennej literatury wileńskiej pisze, że nie ulega wątpliwości, że pisma przyczyniły się wyraźnie do urobienia "atmosfery", w której mógł zachodzić proces literackich przeobrażeń. "Słowo" przez ufundowanie literackiego dodatku pt. "Żagary" (1931-32) stało się katalizatorem przemian literackich w środowisku wileńskim. Miejscem spotkań i dyskusji literackich były kawiarnie - Rudnickiego i "Pocztowy Sztrall". Nad rozwojem kultury (w tym także literatury) w mieście czuwała Rada Wileńskich Zrzeszeń Artystycznych "Erwuza".

Od 1905 do 1939 roku w polskim Wilnie królował z przemożną siłą duch Adama Mickiewicza, co wywierało także wpływ na literaturę polską tego miasta okresu międzywojennego. Znany redaktor i dziennikarz polski, a od 1911 roku wileński, autor książek na tematy polsko-litewskie i wileńskie Jan Obst nabył w Wilnie kamienicę przy zaułku Zamkowym, w okresie międzywojennym nazwanym Bernardyńskim, pod nr 11. W mieszkaniu tym od Wielkanocy do czerwca 1822 roku mieszkał poeta Adam Mickiewicz. Tutaj wieszcz napisał Grażynę i pracował również nad I tomem Ballad i romansów oraz II i IV częścią Dziadów. Obst założył więc tu Muzeum Mickiewiczowskie, które udostępniał zwiedzającym bezpłatnie. W 18 metrowym pokoju zgromadził pamiątki, bibliotekę, portrety poety z różnych okresów jego życia, autografy oraz rzeczy opisane w Panu Tadeuszu. W 1938 roku Obst podarował mieszkanie i zbiory muzealne Uniwersytetowi Stefana Batorego. Podczas drugiej wojny światowej zostało ono częściowo rozgrabione. Zostało odnowione w 1955 roku. Delegacja z Wilna, w tym literatów w 1929 roku wzięła udział w odsłonięciu pomnika Adama Mickiewicza w Paryżu.

Jak bardzo królował duch Adama Mickiewicza w międzywojennym Wilnie pisze o tym w swoich Dziennikach (t. 3, 1980) znana polska pisarka i publicystka Zofia Nałkowska (1884-1954), która jako delegatka polskiego PEN-Clubu i członek Zarządu Stowarzyszenia Pisarzy Polskich brała udział na Walnym Zjeździe Pisarzy Polskich, odbytym w Wilnie 1-4 listopada 1928 roku. Pisze, że wiele uwagi na zjeździe poświęcono twórczości Adama Mickiewicza i szczególnie wyróżniła wystąpienie prezesa Oddziału Wileńskiego STP, prof. Mariana Zdziechowskiego, nazywając je "w najwyższym stopniu wileńskim". Na zjeździe starły się dwa spojrzenia na polski romantyzm i Adama Mickiewicza, które reprezentowali przeciwnicy tradycji romantycznej - Karol Irzykowski i Jan N. Miller, nazywając ją "zwykłym sentymentem", z resztą pisarzy, którzy nie podtrzymali ich punktu widzenia i dlatego, według słów Nałkowskiej "Millerowi wypadło doświadczyć rozgoryczenia w atmosferze tego zjazdu , dlatego że w każdym uroczystym wystąpieniu mówiono o Mickiewiczu, o Wilnie jako o kołysce swego geniusza (Mickiewicza), o miłości (do niego), a nawet o misji (jaką Wilno ma do spełnienia)? Miller i Irzykowski wyglądali jak diabły, pokropione wodą święconą". W podsumowaniu tej dyskusji uczestnicy zjazdu podkreślili znaczenie tendencji romantycznych w literaturze polskiej XX w. i czołową w nich rolę Adama Mickiewicza (S. Musijenko).

W Wilnie urodziła się i zmarła Ludwika Bylińska (1887-1967), wnuczka polskiego poety i tłumacza doby romantyzmu Władysława Syrokomli, właściwie Ludwika Władysława Franciszka Kondratowicza (1823 - 15.9.1862), w którego pogrzebie w Wilnie wzięło udział kilkanaście tysięcy osób. Bylińska z kolei przez całe życie zajmowała się propagowaniem twórczości literackiej Syrokomli. Zresztą sami wilnianie pamiętali o swoim poecie - bardzo popularnym w Wilnie. W kościele św. Jana zostało ustawione jego popiersie, jedna z ulic została nazwana aleją Władysława Syrokomli, na początku lat 20. XX w. działał Teatr im. Syrokomli, a Stanisław Cywiński wydał w Wilnie w 1923 roku książki Syrokomla i w trzech tomach jego Wybór poezji.

Studia polonistyczne na Uniwersytecie Stefana Batorego, które później dostarczyły literaturze wileńskiej tyle piór, rozpoczęły się wraz z reaktywowaniem go w 1919 roku z pomocą profesorów przybyłych z Krakowa i Lwowa: Józefa Kallenbacha (1919-20), Stanisława Pigonia (1921-31 i Kazimierza Kolbuszewskiego (1922-23); honorowym profesorem był Władysław Mickiewicz, syn Adama Mickiewicza. W pierwszym dziesięcioleciu dominowały: problematyka epoki romantyzmu (S. Pigoń), badania piśmiennictwa reformacyjnego i poezji barskiej (Kolbuszewski), a od 1929 roku zajmowano się twórczością Norwida (Stanisław Cywiński). Wykłady z zakresu literatury staropolskiej oraz powszechnej prowadzili profesorowie Marian Zdziechowski (1919-32) i Konrad Górski (1934-39). Będący profesorem od 1932 roku Manfred Kridl zajmował się zagadnieniami poetyki. Wykłady z języka polskiego prowadził od 1922 roku prof. Olgierd Chomiński. W ostatnim roku akademickim 1939/40 na Wydziale Humanistycznym USB była katedra Literatury powszechnej, dwie katedry Literatury polskiej (profesorowie Konrad Górski i Manfred Kridl) oraz katedra Języka polskiego.

Z inicjatywy Stefana Żeromskiego został założony w Warszawie w 1920 roku Związek Zawodowy Literatów Polskich (ZZLP) - polskie stowarzyszenie twórcze i związek zawodowy literatów. Jeszcze w tym samym roku powstały oddziały w Krakowie i Lwowie, a w roku następnym w Poznaniu. W przedwojennym Wilnie działał Oddział Związku Zawodowego Literatów Polskich został założony w maju 1925 roku z inicjatywy Czesława Jankowskiego, Władysława Zahorskiego i Witolda Hulewicza. Po okresie organizacyjnym, 7 lutego 1927 roku odbyło się walne zgromadzenie związku, które wybrało zarząd w składzie: prof. Marian Zdziechowski - prezes, prof. Stanisław Pigoń - wiceprezes, Helena Romer-Ochenkowska - członek zarządu, Witold Hulewicz - sekretarz, Tadeusz Szeligowski - skarbnik. Następnie prezesami byli: Stanisław Pigoń, Witold Hulewicz, Tadeusz Łopalewski.

W uznaniu wielkich zasług Wilna w dziejach literatury polskiej w 1928 roku odbył się w Wilnie pierwszy ogólnopolski Zjazd Literatów Polskich z udziałem przedstawicieli środowisk literackich Warszawy, Poznania, Krakowa i Lwowa oraz niezależnych literatów. Zjazd wileński miał bogaty program, a jego ustalenia doprowadziły między innymi do powstania Polskiej Akademii Literatury, a także - co było szczególnie ważne dla wileńskich literatów - do otwarcia w niecały rok od opisywanego spotkania 9 października 1929 roku - własnej siedziby literackiej oddziału wileńskiego, którą stała się oddana przez władze miejskie i urządzona razem ze społecznością miejscową "część Murów Bazyliańskich przy ulicy Ostrobramskiej 9, zawierająca ?Celę Konrada? i więzienie Filaretów". Darowana wileńskim twórcom nowa placówka składała się "z trzech sal, przestronnego korytarza i przyległych pomieszczeń. Hulewicz zaczął organizować w nowej siedzibie Związku, tuż obok "celi Konrada" cotygodniowe "Środy Literackie" jako wieczory poświęcone głównie literaturze. W 1926 roku ukazał się wileński "Almanach literacki", a w latach 1935-37 wydawane było pismo literackie "Środy Literackie" pod redakcją Tadeusza Łopalewskiego. Innym zasłużonym czasopismem literackim były "Źródła Mocy", wydawane wcześniej, bo w latach 1927-31. W "Kurierze Wileńskim" w latach 1934-38 wydawany był niedzielny dodatek pt. "Kolumna Literacka", który redagował Józef Maśliński. W roku 1926 literackie Wilno żyło hasłem "Wilno Żeromskiemu" i wydało nawet publikację pod tym tytułem. Od 1928 roku wileńskiej literaturze służyło także Polskie Radio Wilno.

Wileńskie Środy Literackie były w pewnym sensie czymś wyjątkowym w skali krajowej w odniesieniu do działalności literacko-odczytowej. Organizowanie ich podjęto na walnym zebraniu Związku Zawodowego Literatów Polskich w Wilnie 7 lutego 1927 roku; największy w tym udział miał Witold Hulewicz - ich patron do 1935 roku. Miały one na celu ożywienie życia literacko-kulturalnego wśród elity kulturalnej i studentów uniwersytetu. Pierwszy wieczór literacki odbył się już 23 lutego 1927 roku w lokalu biblioteki Wydziału Sztuk Pięknych Uniwersytetu Stefana Batorego. Od tej pory odbywały się one regularnie poza okresem letnim aż do lata 1939 roku, a więc nieprzerwanie przez ponad dwanaście lat, od października 1929 roku we własnej siedzibie ZLP (cala Konrada), której otwarcie i poświęcenie miało miejsce 10 października tego roku. Frekwencja na tych spotkaniach była różna. Niekiedy goście nie mogli się pomieścić w sali i pełno ich stało na korytarzu, jak np. podczas prelekcji znanego katolickiego pisarza angielskiego i przyjaciela Polski Gilberta K. Chestertona, poetki rodem z Wilna Kazimiery Iłłakowiczowej czy wielkiego aktora Stefana Jaracza. Środy Literackie były głośne nie tylko w Wilnie, ale w całej literackiej Polsce dzięki uczestnictwu w nich bardzo znanych prelegentów krajowych i zagranicznych. Ze znanych polskich literatów brali w nich udział m.in.: Julian Tuwim, Kazimiera Iłłakowiczówna, Zofia Nałkowska, Maria Dąbrowska, Ludwik Hieronim Morstin, Gustaw Morcinek, Jan Parandowski, Magdalena Samozwaniec, Aniela Zagórska, Melchior Wańkowicz, Konstanty Ildefons Gałczyński, Michał Choromański, Bolesław Miciński, a z młodszego grona literatów wileńskich m.in. Czesław Miłosz, Teodor Bujnicki, Wacław Korabiewicz. Spośród ludzi związanych z teatrem w Środach wzięli udział m. in.: Wanda Siemaszkowa, Stanisława Wysocka, Aleksander Zelwerowicz, Julian Osterwa, Leon Schiller, Mieczysław Szpakiewicz, Stefan Jaracz, Tymon Terlecki, Walerian Bierdiajew (dyrygent). Z grona profesorów i wykładowców Uniwersytetu Stefana Batorego prelekcje wygłaszali często: Marian Zdziechowski, Stanisław Pigoń, Manfred Kridl, Konrad Górski, Henryk Elzenberg, Ferdynand Ruszczyc, Tadeusz Zieliński, Stefan Srebrny, Wincenty Lutosławski, Mieczysław Limanowski, Juliusz Kłos, Jan Bułhak i wybitny językoznawca, profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego Tadeusz Lehr-Spławiński. W prelekcjach dotyczących restauracji zabytków Wilna brali udział Stanisław Lorentz, Jerzy Remer, Jerzy Orda, Ksawery Piwocki, ksiądz Piotr Śledziewski. Spośród gości zagranicznych prelegentami byli m.in. G.K. Chesterton, Igor Siewierjanin, Konstanty Belmont, Elga Kern, Vytautas Biczunas z Kowna. Pamięć o nich utrwalili w literaturze polskiej m.in. Stanisław Lorentz (Album Wileńskie), Tadeusz Byrski (Teatr-radio. Wspomnienia), Jan Parandowski (Alchemia słowa), Maria Dąbrowska (Dzienniki), Anna Jędrychowska (Zygzakiem i Po prostu), a wiele o nich szczegółów znajduje się w "Pamiętniku Teatralnym" (1986 z. 2-3).

Z historią literatury polskiej w Wilnie w okresie międzywojennym jest związana narodzona w tym mieście w 1931 roku z członków Sekcji Twórczości Oryginalnej (STO) przy Kole Polonistów przy Uniwersytecie Stefana Batorego głośna grupa poetycka Żagary (w gwarze wileńskiej suche patyki, żerdki, chrust), która sytuowała się w obrębie tzw. Drugiej Awangardy i przez to była nazywana "awangardą wileńską". Zebranie założycielskie odbyło się w lutym 1931 roku podczas wieczorku poetyckiego, zorganizowanego pod nazwą Najmłodsze Wilno Literackie, w sali Związku Literatów. Do powstałej "awangardy wileńskiej" należeli m.in.: Teodor Bujnicki, Antoni Gołubiew, Jerzy Zagórski, Henryk Dembiński, Józef Maśliński, Stefan Jędrychowski, Czesław Miłosz, Jerzy Putrament, Mieczysław Kotlicki, Kazimierz Hałaburda. Członkowie grupy, początkowo ulegający wpływom grupy krakowskiej usamodzielniając się postulowali następnie społeczne zaangażowanie literatury, a ich twórczość charakteryzowała się postępującym w niej lewicowym radykalizmem i antyfaszyzmem. Cechował ją konstruktywizm, prozaizacja, kult faktu, reportaż, intelektualizm. Nawiązywali jednocześnie do poezji dwóch wielkich wilnian: Mickiewicza, Słowackiego, a także do klasycyzmu (oda, poemat, liryka opisowa) oraz do korzeni kultury. Ponadto obecny w niej był katastrofizm, nieuchronność apokalipsy czy zbliżającej się zagłady, która miała pochłonąć zarówno świat, jak i człowieka (Grzegorz Gazda). Żagaryści przystąpili do wydawania miesięcznika literacko-społecznego "Żagary". Wydawany w Wilnie od kwietnia 1931 do marca 1934 roku był z początku dodatkiem do dziennika "Słowo", redagowanego przez Stanisława Cata-Mackiewicza, który życzliwie potraktował tych młodych zapalonych i "rewolucyjnych" literatów, jednak nie na długo, kiedy zaczęli skręcać mocno na lewo. Następnie od maja do grudnia 1932 roku "Żagary" były dodatkiem do "Kuriera Wileńskiego" pod nazwą "Pion". I stąd musieli odejść. W 1933 roku grupa usamodzielniła się i połączyła z miesięcznikiem młodzieży literackiej "Smuga" (red. Anatol Mikułko) i zaczęła wydawać własne czasopismo pod pierwotną nazwą "Żagary", którego cztery numery ukazały się do marca 1934 roku. Koniec czasopisma spowodowany został przez rozdźwięki ideologiczne w samej grupie. Sama grupa chociaż pomniejszona przetrwała do września 1939 roku. Literacki dorobek grupy obejmuje następujące tomiki wierszy: Teodora Bujnickiego Po omacku, Jerzego Zagórskiego Ostrze mostu, Czesława Miłosza Poemat o czasie zastygłym wydane w 1933 roku, Jerzego Zagórskiego Przyjście wroga w 1934 roku, Aleksandra Rymkiewicza Tropiciel w 1935 roku, Czesława Miłosza Trzy zimy w 1936 roku i Jerzego Zagórskiego Wyprawy w 1937 roku. Po wojnie do twórczości, jak i poetyki wileńskich żagarystów, czyli "awangardy wileńskiej" nawiązywały kolejne generacje polskich poetów. Byli to m.in. poeci z grupy "Sztuki i Narodu", pokolenia Kolumbów i pokolenia "Współczesności". Z kolei w Gdańsku w latach 1979-83 założono grupę literacką Nowe Żagary, skupiającą członków Koła Młodych Związku Literatów Polskich, która jednak do poetów wileńskich nawiązywała tylko swoją nazwą (Wikipedia). O czasopiśmie "Żagary" i żagarystach, jako że była to lewicowa grupa poetów, wydano w okresie PRL kilka książek i wiele prac. Niestety, często tendencyjnych. Oto niektóre z nich: W.P. Szymański "Żagary" i żagaryści w: Z dziejów czasopism literackich w dwudziestoleciu międzywojennym Kraków 1970, A. Wierciński Sztuka a rzeczywistość (O programie literackim grupy "Żagary"), Zeszyty Naukowe WSP w Opolu Filologia Polska 13, 1975, T. Kłak Idące Wilno ("Żagary" - "Piony - "Kolumna Literacka" w: Czasopisma awangardy, cz. 2, Wrocław 1979); na emigracji wyszła książka Wiktora Sukiennickiego Legenda i rzeczywistość Paryż 1967, m.in. o wileńskiej lewicy akademickiej.

W Wilnie w latach 1920-39 ukazywały się następujące polskie czasopisma literackie: "Hipogryf. Miesięcznik Akademicki Literacko-Naukowy" 1920, "Wesołek. Tygodnik Humorystyczny" 1921, "Lirnik. Miesięcznik Artystyczno-Literacki Poświęcony Twórczości Ludowej" 1924-25, "Tygodnik Wileński. Wielki Przegląd ilustrowany Poświęcony Sztuce i Literaturze" 1925, "Przegląd Artystyczny. Dwutygodnik dla Spraw Teatru, Muzyki, Kinematografii, Sztuk Plastycznych, Literatury i Życia Społecznego" 1925-29 i 1934-39, "Dodatek Literacki do Dziennika Wileńskiego" 1926, "Źródła Mocy" 1927-31, "Usterka. Dwutygodnik Satyro-Humorystyczny" 1929-30, "Komar. Dwutygodnik Literacko-Humorystyczny" 1930, "Żagary. Miesięcznik Idącego Wilna Poświęcony Sztuce" 1931-32, "Piony. Miesięcznik Żagarystów. Bezpłatny Dodatek do Kuriera Wileńskiego" 1932, "Smuga. Miesięcznik Społeczno-Literacki Klubu Błękitnych" 1932-33, "Druk. Miesięcznik Społeczno-Literacki" 1933, "Zaułek Literacki i Artystyczny" 1934, "W Młodych Oczach. Pismo Literackie Młodzieży" 1935, "Po prostu. Dwutygodnik Literacko-Społeczny" 1935-36, "Środy Literackie" 1935-37, "Karta. Dwutygodnik Społeczno-Literacki" 1936, "Rzeczywistość. Dwutygodnik Literacko-Społeczny" 1936, "W Młodych Oczach. Kolumna Poezji i Sztuki Młodego Wilna. Dodatek do Spraw Otwartych" 1938-39, "Z Zagadnień Poetyki" 1937-39, "Comoedia" 1938-39.

Co charakteryzowało polską literaturę międzywojennego Wilna? Po pierwsze: wybitny udział poezji w twórczości literatów wileńskich, po drugie: katastrofizm przejawiający się w literaturze i publicystyce wileńskiej, po trzecie: duże ukierunkowanie twórczości literackiej na tematykę wileńską.

Literaci wileńscy tworzyli i wydawali wszystkie gatunki literackie. Wyszły tu ciekawe powieści, nowele, opowiadania, dramaty, utwory sceniczne oraz dla dzieci i młodzieży. Jednak w Wilnie przede wszystkim kwitła poezja. Nie tylko mieszkający tu uznani poeci, ale chyba wszystkie osoby z jakimś zacięciem literackim pisały wiersze. Bardzo wiele wierszy można znaleźć w wileńskich dziennikach i nie tylko literackich czasopismach z tego okresu. Znani poeci wileńscy wydali wiele tomików wierszy, jak np.: Sonety instrumentalne (1928), Lament królewski (1929), poświęcony Wilnu Miasto pod chmurami (1931) i Gniazdo Żelaznego Wilka Witold Hulewicz; Na chwałę słońca (1920), Wilno (1922), Wilno Tryptyk (1926) i Nasza dola (1932) Wanda Dobaczewska-Niedziałkowska; Całopalenie (1923) i Chwile niepokoju (1924) Jerzy Wyszomirski; Piękna podróż (1928, w nim kilkanaście wierszy poświęconych Wilnu), Niewczesne (1930) i Kabała (1936) Tadeusz Łopalewski; Druskieniki (1930), Błękitne piłki (1931), Moja matka (1937) i Stare kamienie śpiewają (1939) Eugenia Kobylińska-Maciejowska; Poemat o czasie zastygłym (1933) i Trzy zimy (1936) Czesław Miłosz (Wilnu Miłosz poświęcił wiersze w tomach: Gucio zaczarowany, Miasto bez imienia, Gdzie wschodzi słońce i kędy zapada); Po omacku (1933) i W połowie drogi (1937) Teodor Bujnicki; Kwiaty na łące (1924) Walerian Charkiewicz; Wiersze (1928) Władysław Arcimowicz; Pęknięty tor (1935) i Pięścią w twarz - kwiatami pod nogi (1939) Józef Bujnowski; Tropiciel (1936) Aleksander Rymkiewicz; Patykiem po niebie (1929) Wacław Korabiewicz; Wiosła pogubione (1939) Anatol Mikułko; Ostrze mostu (1933), Przyjście wroga (1934), Wyprawy (1937) Jerzy Zagórski; Wczoraj powrót (1934) i Droga leśna (1938) Jerzy Putrament; Ballada o podróżnych (1938) Jan Huszcza. W 1929 roku ukazał się tom wierszy miejscowych poetów: Teodora Bujnickiego, Kazimierza Hałaburdy, Anny Kompielskiej i W. Korabiewicza zatytułowany Pod Arkadami. Bardzo aktywny w Wilnie (i pochodzący z tego miasta) do 1939 roku literat Józef Maśliński także zadebiutował najpierw jako poeta w 1930 roku wierszem pt. Na wyraj, ogłoszonym w piśmie "Tęcza" (nr 25). Patetyczne, ale również i groteskowe oblicze polskiego Wilna utrwalił w swoich wierszach z okresu wileńskiego (1933-36) Konstanty Ildefons Gałczyński.

Spośród innych utworów autorów wileńskich uznanie krytyki literackiej zyskały następujące publikacje: Wanda Dobaczewska Kamienica za Ostrą Bramą (powieść, 1928), Miniatura i inne nowele (opowiadania, 1928), Nasza dola (1932), Zwycięstwo Józefa Żołądzia (powieść, wyd. 1 - 1934 r., wyd. 2 - 1938 r.), Tam gdzie się serca palą (1938); Helena Romer-Ochenkowska Swoi ludzie (nowele, 1922), Wesele na Wileńszczyźnie (dramat, 1929), Tutejsi (nowele, 1931), Rok 1863 na Litwie (dramat, 1934); Tadeusz Łopalewski Betleem Ostrobramskie (1928), Rozmowa w drodze (opowiadania, 1929), Prowincja (powieść, 1934), Topielcy - opowiadanie wileńskie; Eugenia Kobylińska-Maciejowska Złote schody (powieść, 1934), Niespodzianki małżeństwa (powieść, 1937), Wielki Tydzień (1939, powieść została nagrodzona na konkursie jubileuszowym Księgarni św. Wojciecha w Wilnie) i powieść dla młodzieży Rysiek z Belmontu (1939); Jerzy Wyszomirski Trud prawdy (powieść, 1936); Kazimierz Leczycki Armia twórcza (eseje, 1920), Nowa idea wieku (eseje, 1921), Brat z tamtej strony (nowele, 1923), Trzecia Polska (eseje, 1924), Państewko (powieść, 1928), Dwudziesty (powieść, 1931), Nowele (1939); Józef Mackiewicz Bunt rojstów (powieść, 1938); Zofia Bogdanowiczowa Droga do Daugiel (1938, powieść została nagrodzona na konkursie jubileuszowym Księgarni św. Wojciecha w Wilnie) i Wschodni wiatr (powieść wileńska, 1938); Wacław Korabiewicz Kajakiem do minaretów (reportaż podróżniczy, 1935). Stanisław Cat Mackiewicz wydał w Wilnie książki: Kropki nad i (1927), Dziś i jutro (1929), Myśl w obcęgach. Studja nad psychologją społeczeństwa sowietów (1931), Książka moich rozczarowań (1939).

W 1933 roku ukazała się w Wilnie książka pt. Wileńska powieść kryminalna, która była satyrą społeczno-polityczną w formie powieści detektywistycznej, którą tworzyło 27 rozdziałów napisanych przez czterech autorów: Stanisława Mackiewicza (4 rozdziały), Józefa Mackiewicza (12 rozdziałów), Jerzego Wyszomirskiego (10 rozdziałów) i Waleriana Charkiewicza (1 rozdział), ukrywających się pod pseudonimem Felicja Romanowska. Powieść pierwotnie drukowana była w odcinkach na łamach największego dziennika wileńskiego "Słowo" między 7 marca a 14 kwietnia 1933 roku. Wzbudziła tak wielką popularność wśród jego czytelników, że jeszcze w tym samym roku została wydana jako książka. W 1995 roku, powieść doczekała się drugiego wydania, poszerzonego o wstęp i liczne przypisy (Wydawnictwo Kontra w Londynie), w której we wstępie od wydawcy czytamy: "Tak Wileńska powieść kryminalna, jak i jej następstwa, stanowią ? jak sądzę ? cenny materiał do poznania życia literackiego i "świata kulturalnego" międzywojennego Wilna. Warto zdać sobie sprawę, jak jednostronnie wiedza nasza w tym zakresie ogranicza się do kręgu "Żagarów". Na ich temat napisano już mnóstwo rozpraw, artykułów, kilka książek. ... Powrót do Wileńskiej powieści kryminalnej będzie także okazją do powrotu do sprawy "lewicy akademickiej" w Wilnie i jej powiązań z "postępową elitą wileńską" ? kwestii bardzo niejasno przedstawianej, bądź wprost zafałszowanej we wcale obfitym piśmiennictwie z lat PRL".

Katastrofizm to typ świadomości historiozoficzno-moralnej, która przejawiała się w literaturze i publicystyce oraz w teorii kultury od końca XIX wieku oraz w okresie międzywojennym. Nie występował on jedynie w polskiej literaturze i publicystyce (w Niemczech głosił go filozof Oswald Spengler w swej głośnej pracy Der Untergang des Abendlandes t. 1-21918-22, Zmierzch Zachodu. Zarys morfologii historii uniwersalnej). Jednak w polskiej literaturze wystąpił mocno w pracy Floriana Znanieckiego Upadek cywilizacji zachodniej (1921) i w pracach wilnianina Mariana Zdziechowskiego W obliczu końca (1937) i Widmo przyszłości (1939). Kto wie czy filozof i historyk idei prof. Zdziechowski nie przywidział nadchodzące tragiczne dzieje Polski i utratę przez Polskę Wilna. Te książki ukazały się jednak tuż przed wojną. Jednak zawarte w nich myśli Zdziechowski głosił dużo wcześniej na swoich wykładach na Uniwersytecie Stefana Batorego. To one musiały wpłynąć na kierunek dyskusji filozoficzno-literackich, a następnie na twórczość szeregu literatów wileńskich, co sprawiło, że właśnie Wilno i jego literaci stali się bodajże największymi siewcami katastrofizmu w literaturze polskiej. Katastrofizm występuje np. w poemacie Konstantego Ildefonsa Gałczyńskiego Koniec świata, w wierszach żagarystów: Jerzego Zagórskiego Przyjcie wroga, Czesława Miłosza Poemat o czasie zastygłym i w zbiorze Trzy zimy czy Aleksandra Rymkiewicza Tropiciel.

Wyjątkowo dużo utworów literackich i książek wydawanych przez wileńskich ludzi pióra było tematycznie związanych z Wilnem. Oto najważniejsze tytuły: A. Witkiewicz-Wawrzyńczykowa (red.) Wilno i ziemia wileńska (t. 1-2, 1930-37), Album obchodu 350-lecia Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie (1929), Czasy Uniwersytetu Wileńskiego po rozbiorach w: Materiały do dziejów literatury i oświaty na Litwie i Rusi. Tom 1 (1935), Biblioteki wileńskie (1934), Michał Ambros Wileńskie bibliografie regionalne, Z wileńskich wergilianów (1930), Bibliografia ziemi wileńskiej (1935), Michał Brensztejn Biblioteka Uniwersytecka w Wilnie do 1832 (1922), Zegarmistrzostwo wileńskie w w. 16 i 17 (1923), Adam Honory Kirkor, wydawca, redaktor i właściciel drukarni w Wilnie od 1834 do 1867 r., Walerian Charkiewicz Bez steru i busoli. Sylwetka ks. profesora Michała Bobrowskiego (1929) i Ostatnie lata alumnatu papieskiego w Wilnie (1929), Stanisław Cywiński Bazylika Wileńska (1933), Literatura w Wilnie i Wilno w literaturze (1934), O wspólny pomnik Mickiewicza i Słowackiego w Wilnie (1934), Jerzy Czarnecki (Tadeusz Turkowski) Wilno w dziejach książki polskiej (1928), Wanda Dobaczewska Wilno (1922), Dzieje kultury wileńskiej pomiędzy dwoma powstaniami (1937), Wilno i Wileńszczyzna w latach 1914-19, Przyjaciel Tomasz Zan, Józef Frank Pamiętniki (t. 1-3, 1921), Stefan Glixelli O nauce języków romańskich w Wilnie, Ewa Gulbinowa Wileńskie cechy tkackie do 1795 r. (1924), Jadwiga Tejszerska (1932), Czesław Jankowski Z dnia na dzień. Warszawa 1914 - 1915 Wilno i Wilno w legendzie (1928), Ludwik Janowski Wszechnica Wileńska 1578-1842 (1921), Historjografia Uniwersytetu Wileńskiego. Cz. 1 (1921) i W promieniach Wilna i Krzemieńca (1923), Iwo Jaworski Zarys dziejów m. Wilna (1929), Juliusz Kłos Wilno (1923), Janina Kozłowska-Studnicka Likwidacja Uniwersytetu Wileńskiego w świetle korespondencji urzędowej (1929), Mieczysław Limanowski Najstarsze Wilno (1930), Stanisław Lisowski Uniwersyteckie biblioteki publiczne w Wilnie w latach 1919-1929 (1931), Stanisław Lorenz Przewodnik po Wilnie i Krzysztof Glaubitz, architekt wileński XVIII w. (1937), Tadeusz Łopalewski Między Niemnem a Dźwiną. Ziemia Wileńska i Nowogródzka (1934) - monografia, Antoni Miller Płonące Wilno i Teatr polski i muzyka na Litwie (1936), Maria Łowmiańska Wilno przed najazdem moskiewskim 1655 r. (1929), W sprawie składu narodowościowego cechów wileńskich (w. XVI-XVIII) (1930), Ryszard Mienicki Jan Piotr Dworzecki-Bohdanowicz, korektor Drukarni Uniwersytetu Wileńskiego, zapomniany heraldyk (1929), Marian Morelowski Zarys syntetyczny sztuki wileńskiej od gotyku do neoklasycyzmu (1938-39), Marian Morelowski Zarysy sztuki wileńskiej (1939), Henryk Mościcki Wilno (1920, 1926), Pod znakiem Orła i Pogoni (1923), Z filareckiego świata (1924), Witold Malczyk Zabytki Wilna a nauka historii w szkołach podstawowych (1936), Jan Obst Odwieczny spór Polski z Moskwą o Litwę (1919), Litwa w świetle prawdy historycznej (1922), Historia cudownego obrazu M. B. Ostrobramskiej (1927 i 1937), Jan Oko Wydania Wergiliusza w bibliotece USB, Groddeck jako numizmatyk, Stanisław Pigoń Nieprawda i prawda o celi Konrada (1924), Głosy sprzed wieku. Szkice z dziejów procesu filareckiego (1924), Z dawnego Wilna. Szkice obyczajowe i literackie (1929), Do źródeł "Dziadów" kowieńsko-wileńskich (1930), Helena Romer-Ochenkowska Wilno, Jak odzyskaliśmy niepodległość, Dwa obrazy (ostrobramski i częstochowski, Dzieje oświaty na Litwie, Stefan Rosiak Bonifratrzy w Wilnie (1928), Prowincja litewska SS. Miłosierdzia (1934), Stefan Rygiel Biblioteka publiczna i uniwersytecka w Wilnie w latach 1919-1927 (1928), Estreicher a Wilno (1928), Polskie czasopiśmiennictwo wileńskie w r. 1928 (1928), A. Szantyr Działalność naukowa Gotfryda Ernesta Groddka (1937), Władysław Tatarkiewicz Dwa klasycyzmy: wileński i warszawski (1921), O wileńskiej szkole malarstwa (1922), Tadeusz Turkowski Materjały do dziejów literatury i oświaty na Litwie i Rusi z Archiwum Drukarni i Księgarni Józefa Zawadzkiego w Wilnie z lat 1805-1865 (1937), Bronisław Żongołłowicz Ustrój Uniwersytetu Wileńskiego 1792-1802, Arcybiskup Jan Cieplak (1926), Wydział Teologiczny (USB) 1919-1929 (1929), praca zbiorowa Wilno i Ziemia Wileńska (t. 1-2 1930-1937).

Wilno ma jeszcze jedną zasługę w międzywojennych dziejach literatury polskiej, na co zwrócił uwagę Józef Bujnowski. Otóż w 1932 roku rozpoczął pracę na katedrze historii literatury polskiej na Uniwersytecie Stefana Batorego w Wilnie były profesor slawistyki na uniwersytecie w Brukseli Manfred Kridl (1882 Lwów - 1957 Nowy Jork), po wojnie profesor katedry im. Adama Mickiewicza na Uniwersytecie Columbia w Nowym Jorku. W okresie wileńskim (do 1939 r.) sformułował tzw. integralną metodę badania i opisu dzieła literackiego, pojętego jako autonomiczny twór fikcji artystycznej i stworzył serię wydawniczą Z zagadnień poetyki (t. 1-6 1936-39), którą otworzył własną pracą Wstęp do badań nad dziełem literackim (Wilno 1936). Dokoła tych zagadnień teoretycznych Kridl skupił grupę uczniów, złożoną z absolwentów Uniwersytetu Warszawskiego i Wileńskiego. W okresie wileńskim, w latach 1933-1938 Kridl był również członkiem kolegium redakcyjnego wydawanego we Lwowie "Pamiętnika Literackiego". Budowany przez niego w Wilnie system badań literackich, których dzisiaj określa się nazwą "strukturalizm", a przez niektórych historyków literatury-tradycjonalistów formalizmem, gdyż położenie nacisku na analizę elementów artystycznych i kompozycję literacką dzieła identyfikowano z zajmowaniem się tzw. "formą". Tego właśnie podziału na treść i formę Kridl nie uznawał. Szereg jego prac, dociekań seminaryjnych, publikacje jego uczniów i zwolenników nowej metody przez młodych badaczy literatury (także na Uniwersytecie Warszawskim), pozwalają mówić o tym ruchu jako o "Wileńskiej Szkole Krytycznej". Jego metoda wywołała szeroką polemikę literacką w całej Polsce, w rezultacie której psychologiczno-ideologiczna interpretacja dzieła literackiego została poważnie podkopana. Taka postawa badawcza była wyrównaniem linii frontowej, jaka przebiegała między estetyczną i ideologiczną interpretacją dzieła sztuki. Polskie Wilno w tym wypadku wyprzedziło inne ośrodki uniwersyteckie. Dzieje tej gorącej polemiki Kridl przedstawił w eseju Boje Warszawy i Wilna o nową naukę w literaturze ("Pamiętnik Literacki" 1957, z. 2).

Polskie Wilno miało swego poetyckiego oryginała. Był nim pochodzący z Szyłel na Litwie Kowieńskiej poeta Józef Francuzowicz (zm. 11 marca 1940). Uzyskał wszechstronne wykształcenie, m.in. znał języki klasyczne; w czasie studiów na uniwersytecie w Petersburgu, będąc w gronie rozpuszczonej i niewychowanej młodzieży rosyjskiej z wyższych sfer, popadł w alkoholizm, który doprowadził go wkrótce do upadku życiowego. Francuzowicz znany był w Wilnie jako obdarty poeta, deklamujący na ulicy "Iliadę" lub utwory Wergiliusza. Własne wiersze zanosił do redakcji wileńskich, uzyskując w ten sposób drobne zasiłki. W 1920 roku wydał dwa tomiki wierszy oraz Synowie Noego. Dramat w pięciu aktach (Wilno 1923).
W 1927 roku Witold Hulewicz otrzymał Nagrodę Literacką miasta Wilna za całokształt twórczości, w 1930 roku w Nagrodę Literacką miasta Wilna otrzymała pochodząca z Wilna Kazimiera Iłłakowiczówna, znana poetka, prozaik, dramaturg i tłumaczka, która w 1935 roku została także odznaczona Złotym Wawrzynem Polskiej Akademii Literatury, w 1934 roku Tadeusz Łopalewski został laureatem wileńskiej nagrody im. Filomatów, a w 1936 roku Srebrnym Wawrzynem Polskiej Akademii Literatury, w 1935 roku Wanda Dobaczewska-Niedziałkowska została laureatem wileńskiej nagrody im. Filomatów, w 1935 roku Eugenia Sumorek-Staniewiczowa została odznaczona Srebrnym Wawrzynem Polskiej Akademii Literatury za szerzenie zamiłowania do literatury polskiej, w 1939 roku Eugenia Kobylińska-Maciejowska została odznaczona Srebrnym Wawrzynem Polskiej Akademii Literatury.

POLSCY LITERACI I. POŁOWY XX WIEKU URODZENI W WILNIE : Jerzy Afanasjew (1932-1991 Gdańsk), poeta, satyryk, autor sztuk scenicznych; Jadwiga Badowska-Muszyńska (1913 - 2007 Poznań), poetka; Marian Leon Bielicki (1920 - 1972 Warszawa), prozaik, eseista, tłumacz; Danuta Bieńkowska (1920 - 1992 Warszawa), prozaik, eseistka, tłumaczka literatury rumuńskiej; Lech Budrecki (ur. 1930), prozaik, eseista, krytyk literacki, autor przeróbek scenicznych; Tadeusz Bujnicki (ur. 1935), historyk literatury; Teodor Bujnicki (1907 - 1944 Wilno), poeta, satyryk, publicysta; Józef Ambroży Bursewicz (1927-1982 Szczecin), poeta, autor ponad 700 audycji o charakterze literacko-kulturalnym w Polskim Radiu Szczecin, organizowany jest Ogólnopolski Konkurs Poetycki im. J. Bursewicza; Andrzej Chruszczyński (1935 - 2009 Warszawa), krytyk literacki i badacz literatury XX wieku; Tadeusz Cugow (1940 - 2008 Lublin), poeta, prozaik; Czesław Czerniawski (1925 - 1988 Szczecin), prozaik, publicysta; Wanda Dobaczewska (1892 - 1980 Żnin), powieściopisarka, publicystka, autorka sztuk dla teatrów kukiełkowych; Janusz Dunin-Horkawicz (1931-2007 Łódź), literaturoznawca, prof. Uniwersytetu Łódzkiego, autor m.in. wspomnień Co było, a nie jest?, czyli Kilka lat młodości mojej w Wilnie (1990); Ziemowit Józef Fedecki (1923-2009 Warszawa), pisarz, tłumacz, krytyk literacki; Zbigniew Florczak (1923 - 2005), prozaik, eseista, krytyk i historyk literatury; Zbigniew Folejewski (ur. 1910), historyk literatury i językoznawca, slawista; Kira Gałczyńska (ur. 1936), pisarka; Antoni Gołubiew (1907 - 1979 Kraków), prozaik, eseista; Tadeusz Zwilnian Grabowski (1926 - 2012 Szczecin), pisarz, poeta, prozaik, eseista, krytyk, popularyzator literatury; Józefa Hennelowa (ur. 1925), literatka; Janusz Artur Ihnatowicz (ur. 1929), poeta, eseista; Kazimiera Iłłakowiczówna (1889 - 1983 Poznań), poetka, prozaik, tłumaczka literatury niemieckiej, rosyjskiej, węgierskiej, anglosaskiej; Zygmunt Jabłoński (1919 - 1985 Niemcy), powieściopisarz, dramaturg; Jerzy Jankowski (1887 - 1941 Kojrany k. Wilna), poeta, publicysta; Mateusz Jantar (ur. 1921), prozaik; Jerzy Jarmołowski (ur. 1940), poeta, prozaik; Tomasz Jurasz (ur. 1929), prozaik, autor utworów dla dzieci i młodzieży; Anatoliusz Jureń (1927 - 1978 Słupsk), poeta; Tytus Karpowicz (1915 - 2009 Gawrych Ruda), prozaik, autor powieści dla młodzieży; Tadeusz Kowzan (1922-2010 Caen, Francja), literat, historyk literatury, teatrolog); Bohdan Królikowski (ur. 1934), prozaik; Andrzej Miłosz (1917-2002), brat Czesława Miłosza, literat (reportażysta), tłumacz literatury francuskiej i rosyjskiej; Róża Ostrowska (1926 - 1975 Gdańsk), prozaik, krytyk literacki i teatralny; Janusz Palczewski (ur. 1932), prozaik; Eugeniusz Paukszta (1916 - 1979 Inowrocław), prozaik; Halina Popławska (1918-2017 Warszawa), prozaik, autorka popularnych książek dla młodzieży, tłumacz; Czesław Rodziewicz (1922 - 2013 Wrocław), poeta; Janusz Rolicki (ur. 1938), prozaik, reportażysta, scenarzysta filmowy i telewizyjny; Helena Romer-Ochenkowska (1878 - 1947), prozaiczka, dramatopisarka, publicystka, działaczka oświatowa i społeczna; Alicja Rybałko (ur. 1960), poetka; Aleksander Rymkiewicz (1913 - 1983 Iława), poeta, autor utworów dla dzieci i młodzieży, tłumacz librett operowych; Irena Sławińska (1913 - 2004 Warszawa), historyk i teoretyk literatury; Maria Szczepowska (1919 - 1985 Warszawa), prozaik, poetka; Zbigniew Szymański (ur. 1927), poeta; Bronisław Troński (ur. 1921), prozaik, reportażysta; Tadeusz Zwilian-Grabowski (1926-2012 Szczecin), pisarz, poeta, prozaik, eseista, popularyzator literatury; Zbigniew Żakiewicz (ur. 1933), poeta, tłumacz poezji iberyjskiej i bułgarskiej.

POLSCY LITERACI - ABSOLWENCI UNIWERSYTETU STEFANA BATOREGO W WILNIE: Uniwersytet Wileński w okresie międzywojennym odegrał także dużą rolę w dziejach nauki polskiej okresu międzywojennego. Ale nie tylko nauki polskiej. Także w dziejach współczesnej literatury polskiej. Wychowankami Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie byli następujący współcześni literaci polscy (podane miejsce urodzenia jedynie dla pisarzy urodzonych na Kresach): Wanda Achremowiczowa (1901 - 1974), historyk literatury; Marta Aluchna-Emilianow (1906 - 1991), poetka; Władysław Arcimowicz (1900 Święciany - 1942), poeta i badacz spuścizny Cypriana Kamila Norwida; Zofia Bohdanowiczowa (1898-1965), poetka i powieściopisarka; Karol Olgierd Borchardt (1905 - 1986), prozaik; Teodor Bujnicki (1907 Wilno - 1944 Wilno), poeta, satyryk, publicysta; Józef Bujnowski (1910 Okolica-Rudawa k. Brasławia na Wileńszczyźnie - 2001), poeta, eseista, historyk literatury; Walerian Charkiewicz (1890 Wilno - 1950), literat; Edward Csato (1915 - 1968), eseista; Zbigniew Folejewski (ur. 1910 Wilno - 1999), historyk literatury i językoznawca, slawista; Antoni Gołubiew (1907 Wilno - 1979), prozaik, eseista; Jan Huszcza (1917 Zagościn na Wileńszczyźnie - 1986), poeta, prozaik, satyryk; Maria Janion (ur. 1926), historyk literatury, eseistka; Paweł Jasienica (1909 - 1970), eseista, autor popularnych opowieści z historii Polski; Stefan Jędrychowski (1910 - 1996), redaktor pism literacko-społecznych i współpracownik grupy literackiej "Żygary" w Wilnie, przyjaciel Czesława Miłosza; Wacław Korabiewicz (1903 - 1994), prozaik, poeta, autor utworów dla młodzieży; Eugenia Krassowska-Jodłowska (1910 Nowy Dwór k. Wołkowyska - 1986), filolog polonista; Kazimierz Leczycki (1894 - 1941), literat; Józef Mackiewicz (1902 - 1985), pisarz; Stanisław Mackiewicz (1896 - 1966), popularny literat, eseista; Maria Renata Mayenowa (1908 - 1988), teoretyk literatury; Czesław Miłosz (1911 Szetejny k. Kiejdan na Litwie Kowieńskiej - 2004), poeta, prozaik, eseista, autor opracowań literatury polskiej, tłumacz literatury anglosaskiej, południowoamerykańskiej, francuskiej, Pisma Świętego z oryginałów greckich i hebrajskich, tłumacz poezji polskiej na angielski, laureat literackiej nagrody Nobla 1980; Jan Nagrabiecki (1920 - 2011), poeta; Eugeniusz Paukszta (1916 Wilno - 1979), prozaik; Juliusz Petry (1890 - 1961), literat, autor licznych słuchowisk radiowych; Jerzy Putrament (1910 Mińsk - 1986), poeta, prozaik, eseista, tłumacz literatury rosyjskiej; Aleksander Rymkiewicz (1913 Wilno - 1983), poeta, autor utworów dla dzieci i młodzieży, tłumacz librett operowych; Maria Rzeuska (1908 - 1982), historyk literatury; Irena Sławińska (1913 Wilno - 2004), historyk i teoretyk literatury; Leon Szwed (1918 - 2003), poeta, prozaik, autor utworów dla dzieci; Józef Trypućko (1910 Malinowszczyzna k. Mołodeczna - 1983), slawista, badacz związków kulturalnych polsko-szwedzkich, tłumacz literatury polskiej na szwedzki; Jerzy Wyszomirski (1900 - 1955), poeta, tłumacz klasycznej literatury rosyjskiej; Jerzy Zagórski (1907 Kijów - 1984), poeta, eseista i tłumacz, współtworzył grupę literacką "Żagary"; Czesław Zgorzelski (1908 Boryczów k. Klecka na Nowogródczyźnie - 1996), historyk literatury, edytor.

"Wyrzucić Wilno poza granice Polski (poza polską pamięć), to znaczy odciąć się od źródła, z którego pił Mickiewicz" - Michał K. Pawlikowski (Sumienie Polski. Rzecz o Wilnie i Kraju Wileńskim Londyn 1946).

Wydawnictwa książkowe

Pierwsza polska drukarnia została uruchomiona w Wilnie w 1576 roku przez znanego drukarza polskiego Daniela z Łęczycy. Spod prasy tej drukarni wyszedł pierwszy w Wilnie druk w języku polskim - "O miłościwym lecie" (1576) Jakuba Uchańskiego (1501-1581), arcybiskupa gnieźnieńskiego i prymasa Polski. Od tej chwili i do 1939 roku Wilno odgrywało dużą rolę w dziejach polskiego drukarstwa i polskiej książki. Np. działająca w Wilnie w latach 1592-1804 Drukarnia Akademicka do 1804 roku wydała 2549 tytułów, z których 1080 było wydanych po polsku, 1354 po łacinie (w tym ponad połowa autorów polskich) oraz zaledwie 84 druki litewskie oraz 30 po niemiecku, francusku, łotewsku, włosku i grecku. W XVI w. ukazało się 40 tytułów polskich, 87 po łacinie i 1 po litewsku; w XVII w. 297 po polsku, 554 po łacinie i 27 po litewsku; w XVIII w. (do 1773 r.) 743 tytuły po polsku, 713 po łacinie i tylko 56 po litewsku. Według historyka polskiej książki Tadeusza Turkowskiego (Wilno w dziejach książki polskiej Wilno 1928) w latach 1804-1833 wyszło spod pras drukarskich w Wilnie 2156 druków (książek i broszur) polskich, co stawia Wilno na drugim po Warszawie (4527 druków) miejscu wśród miast polskich. W następnym trzydziestoleciu (1834-1863) wydano w Wilnie 1836 tytułów książek polskich, a, dla przykładu, w Warszawie 6680, Krakowie 2668, Lwowie 2587 i Poznaniu 1434 tytułów. W roku 1852, tj. po dwudziestu latach od chwili zamknięcia przez Rosjan polskiego Uniwersytetu Wileńskiego i po 20 latach silnej rusyfikacji Kresów, w Wilnie wydrukowanych zostało 79 tytułów książek w języku polskim i tylko 3 w języku rosyjskim, 2 w litewskim, 8 po hebrajsku, 4 po łacinie i 1 w języku niemieckim. Do Powstania Styczniowego 1863 w Wilnie można było jeszcze drukować książki polskie i miasto należało do czołowych polskich ośrodków drukarskich - wydawnictwa firm Zawadzki i Teofila Gluecksberga. W ramach represji po Powstaniu Styczniowym władze carskie zabroniły wydawanie książek polskich. Ukaz ten został cofnięty dopiero w 1906 roku. Wilno stało się ponownie znaczącym polskim ośrodkiem wydawniczym. W latach 1879-82 znana powieściopisarka polska Eliza Orzeszkowa była współwłaścicielką wypożyczalni i księgarni wydawniczej w Wilnie - "E. Orzeszkowa i S-ka" publikującej książki (wydała 22 książki polskie), kalendarze i pismo humorystyczne. Wydawnictwo wydała jej dwa utwory: Widma (1881) i Sylwek Cmentarnik (1881). Władzom carskim nie podobała się ta działalność - wydawanie polskich książek. W 1882 roku wydawnictwo zamknięto, a pisarkę skazano na przymusowe osiedlenie w Grodnie, które trwało pięć lat. Bodajże największą rolę w dziejach drukarstwa polskiego w Wilnie odegrała księgarnia i drukarnia Józefa Zawadzkiego (1781-1838 Wilno) założona w 1804 roku i następnie prowadzona przez jego synów: Adama (zm. 1875) i Feliksa (zm. 1891) oraz jego wnuka Feliksa do 1939 roku. Józef Zawadzki miał tytuł typografa i księgarza Uniwersytetu Wileńskiego, wydawał m.in. dzieła Lelewela, Śniadeckich Poezje Adama Mickiewicza (t. 1-2 1822-23). Po zakazie druku książek polskich po Powstaniu Styczniowym 1863-64 firma prowadziła działalność głównie księgarską - była największą księgarnią w mieście. Zaczęła ponownie drukować książki polskie od 1906 roku.

Do największych księgarń nakładowych w Wilnie w okresie międzywojennym (1919-39) należały: Oficyna Zawadzkich (Księgarnia Wydawnicza "J.Zawadzki", którą prowadził do 1940 roku Adam Zawadzki /1891-1975 Gliwice/ - ostatni kontynuator dzieła wydawniczego, które prowadzone przez 136 lat zapisało się chlubnie w historii kultury polskiej), która teraz ponownie specjalizowała się w wydawaniu podręczników uniwersyteckich oraz dziełach dotyczących Wilna, historii i krajoznawstwa Wileńszczyzny oraz nowoczesna Polska Drukarnia Nakładowa "Lux", którą założył w 1919/20 Ludwik Chomiński, działacz ruchu ludowego i bibliofil. Tylko w latach 1922-31 wydała ona około 80 pozycji literatury pięknej (Wydawnictwo L. Chomiński) i w jej drukarni drukowane były czasopisma polskie: tygodnik "Unia", "Gazeta Krajowa", "Gazeta Ludowa", "Gazeta Wileńska" "Alma Mater Vilnensis" (1924-35). Drukarnia/wydawnictwo "Lux" wprowadziło w Wilnie nowoczesną estetykę druku i książki, a spod jej pras drukarskich wyszło m.in. takie dzieło jak Cztery wieki drukarstwa w Wilnie 1525-1925 Ludwika Abramowicza oraz prace Czesława Jankowskiego, Heleny Romer-Ochenkowskiej, Wandy Niedziałkowskiej-Dobaczewskiej, Ludwika Janowskiego, Wacława Studnickiego, Tadeusza Łopalewskiego, Eugenii Kobylińskiej-Masiejewskiej, a nawet Stanisława Przybyszewskiego, Edwarda Słońskiego i Benedykta Hertza.

Do grupy innych największych wydawnictw wileńskich należały także: Księgarnia Wileńskiego Stowarzyszenia Nauczycielstwa Polskiego, Wydawnictwo "Pogoń", Wydawnictwo M. Latoura, Księgarnia Kazimierza Rutskiego i Księgarnia Św. Wojciecha, które, obok mniejszych wydawców (jak np. Polska Drukarnia Artystyczna "Grafika" Gracjana Archem-Archemowicza, wydawnictwo STO, drukarnia katolicka), rokrocznie wypuszczały na polski rynek księgarski 200-250 tytułów książek i broszur w języku polskim. Księgarnie te mają w swoim dorobku m.in. kilkadziesiąt tomów książek naukowych i publikacji o wysokiej i nieprzemijającej wartości, jak np. prof. Mariana Zdziechowskiego, prof. Stanisława Cywińskiego (np. 3-tomowe wydanie pism Władysława Syrokomli), Tadeusza Wróblewskiego i prof. Alfonsa Parczewskiego. Jeszcze wydana w Warszawie w latach 1963-60, a więc długi czas po wojnie, w dwunastu tomach Wielka Encyklopedia PWN, pomimo cenzury komunistycznej, która pilnowała tego, aby przemilczać odebrane nam przez Związek Sowiecki Kresy i ich rolę w życiu Polski i narodu polskiego, wymienia w bibliografii szeregu haseł następujące książki i prace wydane w polskim Wilnie w latach międzywojennych, które nie utraciły wartości naukowo-informacyjnej po dziś dzień: J. Gołąbek W. Dunin-Marcinkiewicz, poeta polsko-białoruski (1932), S. Pogoń Głosy sprzed wieku. Szkice z dziejów procesu filareckiego (1924), J. Frank Pamiętniki (t. 1-3, 1921), A. Szantyr Działalność naukowa Gotfryda Ernesta Groddka (1937), H. Łowmiański Studia nad początkami społeczeństwa i państwa litewskiego (t. 1-2, 1931-32), B. Wróblewski Penologia (1926), M. Morelowski Przewodnik po województwie wileńskim (1939), W. Wielhorski Litwa etnograficzna (1928), W. Kotwicz Jan hr. Potocki i jego podróż do Chin (1935), J. Putrament Struktura nowel Prusa (1936), E. Koschmieder Teoria i praktyka rosyjskiego śpiewu neumatycznego (1935), C. Baudouin de Courtenay-Ehrenkreutzowa Ze studiów nad obrzędami weselnymi ludu polskiego (1929), M. Łowmiańska Wilno przed najazdem moskiewskim 1655 r. (1929) i A. Witkiewicz-Wawrzyńczykowa Wilno i ziemia wileńska (t. 1-2, 1930-37).

W najnowszych dziejach polskiej książki złotymi zgłoskami zapisali się urodzeni w Wilnie Piotr Hniedziewicz (1890 1976 Warszawa) i Radosław Cybulski (1924-1999 Warszawa). Piotr Hniedziewicz był księgarzem, antykwariuszem, wydawcą, działaczem społecznym, 1912-29 pracownikiem firm Gebethner i Wolff w Warszawie oraz M. Arct w Wilnie, od 1936 roku ponownie w Warszawie zastępcą kierownika filii firmy Gebethner i Wolff przy Krakowskim Przedmieściu, 1939-41 w firmie M. Arcta - kierownikiem księgarni przy Nowym Świecie; podczas wojny prowadził kolportaż zakazanych książek, w latach 1945-53 był wspólnikiem księgarni i antykwariatu Oficyna Księgarska Piotra Hniedziewicza w Warszawie (pierwsza po wojnie aukcja antykwarska, pierwsze po wojnie wydanie poezji K.I. Gałczyńskiego); 1957-69 kierownikiem Księgarni Literackiej przy Rynku Starego Miasta, w której odbywały się znane i cenione "czwartki literackie" (ponad 400), 1938-39 przewodniczącym Zarządu Głównego Związku Zawodowego Pracowników Księgarskich oraz członkiem Towarzystwa Przyjaciół Książki, po wojnie był założycielem Klubu Księgarza i wieloletnim członkiem władz naczelnych Stowarzyszenia Księgarzy, autorem Ze wspomnień księgarza 1939-45 (1970) i laureatem nagrody m.st. Warszawy. Radosław Cybulski był księgarzem, bibliotekarzem, bibliologiem, profesorem Uniwersytetu Warszawskiego, 1972-81 dyrektorem Instytutu Bibliograficznego Biblioteki Narodowej w Warszawie, badaczem historii księgarstwa, zagadnień bibliograficznych i bibliotecznych, teorii i typologii książki.

© Marian Kałuski

Wersja do druku

• Strona główna
• Powitanie
• Napisz artykuł
• Redakcja
• Działy
• Bannery Kworum
• Współpraca
• Linki
• Kontakt