Sobota 27 Kwietnia 2024r. - 118 dz. roku,  Imieniny: Sergiusza, Teofila, Zyty

| Strona główna | | Mapa serwisu 

dodano: 10.02.24 - 11:22     Czytano: [402]

Dział: Kresy w życiu Polski i narodu polskiego

Polskie Wilno 1919-1939: Kultura

Wilno odegrało wielką rolę w dziejach kultury polskiej. To właśnie wysokiej klasy kultura polska sprawiła, że wielu mieszkańców Wilna i Wielkiego Księstwa Litewskiego od XVI wieku ulegało polonizacji. Natomiast polskojęzyczny od 1804 roku Uniwersytet Wileński uczynił z Wilna jedno z najżywszych ognisk ruchu umysłowego i kulturalnego w kraju. Również duży udział w historii kultury polskiej miało istniejące w latach 1805-1940 wydawnictwo Zawadzkich w Wilnie wraz z jego oddziałem w Warszawie.

Powrót w całym tego słowa znaczeniu polskiego Wilna w kwietniu 1919 roku do odrodzonego państwa polskiego w listopadzie 1918 roku zapoczątkował nowy okres twórczego życia, przywracający miastu odwieczną rolę wielkiego ogniska kultury polskiej na wschodnich rubieżach II Rzeczypospolitej Polskiej (bo poza polską innej kultury tu nie było - ani litewskiej, ani rosyjskiej). Tą rolę wskazał Wilnu swoim geniuszem marszałek Józef Piłsudski, który jeszcze w tym samym roku wskrzesił założony przez króla Stefana Batorego Uniwersytet Wileński. Jak pisze Marceli Kosman, w okresie międzywojennym kultura wileńska przeżywała okres pomyślny, a wszechstronny kulturalny rozwój Wilna i badania nad przeszłością miasta harmonizowały z nadaniem jemu właściwego architektonicznie oblicza, usuwaniem naleciałości z doby zaborów, brutalnie wprowadzanych zwłaszcza po stłumieniu Powstania Styczniowego 1863-64.

Od 1919 roku w mieście na nowo organizowało się życie polskie, oparte o dawne wileńskie tradycje. W procesie tym wielką rolę odgrywał Oddział Sztuki wileńskiego Urzędu Wojewódzkiego, który stał się istotnie jednym z ośrodków życia kulturalnego w Wilnie - przywracał miastu jego dawny polski wygląd, brutalnie niszczony przez władze carskie w okresie zaborów. Natomiast najwybitniejszym przedstawicielem dawnego Wilna i odradzającego się polskiego życia artystycznego był jego ambasador kultury Ferdynand Ruszczyc, związany z Wilnem od końca XIX w. wybitny malarz i scenograf w skali ogólnopolskiej, czołowy reprezentant artystycznej opinii wileńskiej. W okresie Litwy Środkowej, w latach 1920-22, "był nieoficjalnym reprezentantem kultury polskiej wobec komisji i dostojników zagranicznych i w tym charakterze w następnych latach oddawał niepospolite usługi sprawie polskiej..., (który wypowiedział pełne prawdy słowa): Wilno - to cenne skrzypce, to Stradivarius... jeśli zespół orkiestry Polski ma być pełny, tych skrzypiec nie może w nim zabraknąć" (S. Lorentz). Również poeta i literat oraz dyrektor Radia Polskiego w Wilnie w latach 1928-35 Witold Hulewicz wiele wniósł do życia kulturalnego Wilna - powiew wielkiego świata, doskonałą aktywność, szerokie spojrzenie na zagadnienia kultury, wspaniały zmysł organizacyjny.

Od jesieni 1919 roku działał odnowiony Uniwersytet Wileński - obecnie pod nazwą Uniwersytet Stefana Batorego w Wilnie, który nie tylko zasłużył się nauce, ale także kulturze polskiej. Na uniwersytecie powstał Wydział Sztuk Pięknych, który odegrał niepoślednią rolę w dziejach międzywojennej sztuki polskiej i pośrednią rolę w historii powojennej sztuki polskiej poprzez działalność Wydziału Sztuk Pięknych na Uniwersytecie Mikołaja Kopernika w Toruniu, założonego przez przybyłych tu wykładowców z Wilna i pielęgnujący tradycje wileńskiego Wydziału Sztuki. Konkurencyjnym dla wileńskiego Wydziału Sztuk Pięknych było założone w 1920 roku Wileńskie Towarzystwo Artystów Plastyków, które zaczęło odgrywać coraz to większą rolę w życiu kulturalnym Wilna. Z wileńskiej Szkoły Rzemiosł Artystycznych wyszli wybitni konserwatorzy dzieł sztuki w powojennej Polsce - Wilhelm Kuklis i Leonard Torwid. Teatr Polski w Wilnie stał zawsze na wysokim poziomie, a w latach 1925-32 pod kierownictwem Juliusza Osterwy i Aleksandra Zelwerowicza należał do grona najlepszych teatrów w Polsce. Doniosła akcja w dziedzinie rozpowszechniania kultury, którą prowadził teatr objazdowy Reduty na ziemiach północno-wschodnich w latach 1925-29, miała pionierskie znaczenie. Podobne akcje, ale na mniejszą skalę, prowadziło 9 innych i zarazem największych wileńskich związków artystycznych i kulturalnych. W celu koordynowania ich pracy w 1933 roku Powstała Rada Wileńskich Zrzeszeń Artystycznych - RWZA (za przykładem Wilna poszły Poznań i Toruń). Wilno było miastem, w którym kwitło ożywione życie towarzyskie, wiążące uczonych, zwłaszcza z Uniwersytetu oraz artystów i działaczy kulturalnych. To oni za pośrednictwem RWZA w 1933 roku powołali do życia ekskluzywny kulturalno-towarzyski Klub "Smorgonia". W 1934 roku powstało w Wilnie państwowe Konserwatorium Muzyczne. Ukazywały się czasopisma kulturalne i artystyczne. A szeroko pojętej kulturze służyły dzienniki wileńskie.

W międzywojennym Wilnie były następujące duże biblioteki polskie: Biblioteka Uniwersytecka Publiczna, której zbiory w okresie międzywojennym wzrosły z 270 000 do 657 000 tomów, Biblioteka im. Emilii i Eustachego Wróblewskich (163 000 tomów), Biblioteka Polskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Wilnie (150 000 tomów), Biblioteka pracowni i seminariów Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie (kilkadziesiąt tysięcy tomów), Biblioteka Towarzystwa Lekarskiego (50 000 tomów), Centralna Biblioteka Pedagogiczna Kuratorium Okręgu Szkolnego Wileńskiego (6500 tomów w 1925 r. i 32 668 tomów w 1938 r.), Biblioteka Katolickiego Seminarium Archidiecezjalnego (25 000 tomów), Biblioteka im. Tomasza Zana (20 000 tomów), Biblioteka Konwentu "Polonia" (20 000 tomów), Centralna Biblioteka Pedagogiczna Kuratorium Okręgu Szkolnego Wileńskiego (10 000 tomów), Zbiory Rzymsko-Katolickiego Towarzystwa Dobroczynności w Wilnie (6000 tomów), Biblioteka Synodu Ewangelicko-Reformowanego (5000 tomów), Biblioteka Towarzystwa Muzycznego "Lutnia" (5000 tomów). Zbiory tych wszystkich bibliotek - stworzonych przez Polaków i przez nich utrzymywanych oraz konserwowanych, pełnych cennych poloników przywłaszczyli sobie Litwini w 1939/1940 roku.

Pochodzący z Warszawy i od 1831 roku przebywający na emigracji wybitny polski historyk, uczony i działacz patriotyczny Joachim Lelewel (1786 - 1861), umierając zapisał przyszłemu polskiemu (!) uniwersytetowi w Wilnie swój duży i bardzo cenny księgozbiór, głównie polski lub Polski dotyczący. Był on przechowywany najpierw w Paryżu, później w Kórniku k. Poznania, a w 1929 roku został przewieziony do polskiego wówczas Wilna i zasilił zbiory Biblioteki Uniwersyteckiej. Umieszczony został w pięknie odrestaurowanej Sali Lelewela z popiersiem uczonego wykonanym przez znanego rzeźbiarza i profesora Uniwersytetu Stefana Batorego Bolesława Bazułkiewicza, który był współpracownikiem Antoniego Wiwulskiego w czasie pracy nad pomnikiem Grunwaldzkim w Krakowie (1910). Sala była chlubą Biblioteki. W 1940 roku Litwini otrzymawszy od Stalina Wilno położyli swoją łapę także na tym księgozbiorze i uważają go za swoją własność, a także za litewskie dziedzictwo narodowe (!), a rząd polski nie domaga się jego zwrotu!

W Wilnie w 1938 roku było 5 muzeów, w tym Muzeum Tatarów Polskich. W 1931 roku założone zostało w dawnej kordegardzie przy dziedzińcu Pałacu Rzeczypospolitej Muzeum Sztuki Współczesnej, któremu Departament Sztuki w Ministerstwie Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego oddał w depozyt 20 obrazów najwybitniejszych ówczesnych malarzy polskich (ciekawe czy powróciły one do Polski po wojnie). Najcenniejsze zbiory muzealne posiadało założone w 1907 roku przez Alfonsa Parczewskiego, Elizę Orzeszkową, Władysława Tyszkiewicza, Władysława Zahorskiego i innych polskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk, które rozwinęło się w poważną polską instytucję naukową w odrodzonej Polsce (1919-39). Na jego zbiory muzealne składały się: cenny Dział Przyrodniczy (m.in. cenny zbiór entomologiczny), przekazany w 1930 roku w depozyt Uniwersytetowi Stefana Batorego; Dział Etnograficzny (m.in. bogaty zbiór polskich strojów ludowych oraz żmudzkich, rzeźby i wyroby ludowe, głównie z darów Michała Brensztejna i Antoniego Zaborskiego); właściwe Muzeum Historyczno-Artystyczne złożone z Sekcji archeologicznej i paleontologicznej (cenne zbiory z epoki brązu i bursztynu), które pochodziły z prac wykopaliskowych polskich archeologów: Eustachego Tyszkiewicza, Erazma Majewskiego, Wandalina Szukiewicza, Antoniego Zaborskiego i Michała Brensztajna) oraz zbiór ceramiki i kafli (m.in. z XV i XVI w.); Galeria Sztuk Pięknych z dziełami sztuki obcej - ok. 120 obrazów (m.in. Correggia, Gwido Reniego, Salvatora Rosy, Pietro Berrietini da Cortona, Carraciego, Carlo Dolciego, Belucciego, Dawida Terniersa, Rembrandta, Sprangera, Alberta Duerera) i polskiej (m.in. obrazy tak wybitnych malarzy jak: Szymon Czechowicz, Franciszek Smuglewicz, Aleksander Orłowski, Jan Rustem - kilkanaście płócien, Kanty Rusiecki, Bolesław Rusiecki, Alfred Romer, Edward Romer, Wincenty Ślendziński, Ludomir Ślendziński, Rafałowicz, Matejko - 4 studia, Stanisławski - 4 krajobrazy, Wyspiański, Krzyżanowski, Bozańska, Andriolli, Juliusz Kossak, Stanisław Bohusz-Siestrzencewicz, wreszcie Ferdynand Ruszczyc ze słynnym swoim obrazem "Nec mergitur" 1905). W dziale rzeźb najcenniejszymi były: grupa marmurowa Oskara Sosnowskiego pt. "Jadwiga i Jagiełło", wywieziona w 1865 roku przez generalnego gubernatora wileńskiego Murawiewa do Ermitażu w Petersburgu, odzyskana po traktacie ryskim (1921) i w 1925 roku oddana pod opiekę Towarzystwu Przyjaciół Nauk w Wilnie przez Dyrekcję Zbiorów Państwowych i Sztuki w Warszawie oraz "Modlitwa Dantego" Xawerego Dunikowskiego i "Sieroty" Bałzukiewicza. Zbiory te pochodziły od polskich ofiarodawców, m.in. od Władysława i Antoniego Tyszkiewiczów, Emanuela Bułhaka, Lucjana Uziębły i innych; Sekcja historyczno-obyczajowa zawierała cenne i różnorakie zabytki sztuki artystycznej począwszy od XIV w. (zabytki kościelne, wyroby cechów rzemieślniczych - m.in. cenna kolekcja polskiej porcelany, pasów słuckich, kobierców, militaria - pamiątki z czasów Insurekcji Kościuszkowskiej, wojen napoleońskich, powstania listopadowego 1830-31 m.in. autentyczny portret Emilii Plater, pamiątki po Szymonie Konarskim i bardzo cenny zbiór pamiątek po Powstaniu Styczniowym 1863, portrety związane z dziejami Uniwersytetu Wileńskiego, pamiątki po Towarzystwie Szubrawców i Adamie Mickiewiczu, m.in. autograf "Ody do młodości", Władysławie Syrokomli oraz cenne zbiory po Elizie Orzeszkowej.

Wszystkie te polskie zbiory przejęli bezprawnie Litwini po zajęciu Wilna w 1939 roku, a w 1941 roku założona przez Sowietów Litewska Akademia Nauk i w 1952 roku głównie w oparciu o nie założyli Litewskie Muzeum Narodowe w Wilnie (na początku jako Muzeum Historyczno-Etnograficzne w Wilnie) jako litewską narodową instytucję kultury. Ostatni prezes Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Wilnie prof. Stanisław Kościałkowski skomentował ten fakt następująco: "Jakkolwiek bądź i w każdym razie, to, co zgromadzone i utrzymywane było wysiłkiem społeczeństwa Polskiego, co zdobyte i stworzone było jego kosztem i stanowi niewątpliwie własność narodową polską, znajduje się teraz poza granicą Ribbentrop-Mołotow, w granicach ZSSR, nie w rękach polskich i nie pod opieką tych czy innych czynników polskich, w których posiadanie bezwzględnie i w całości powinno powrócić" ("Pamiętnik Wileński" Londyn 1972, str. 405). Sowiecka Ukraina oddała Polsce dużą część księgozbioru lwowskiego Ossolineum i kilkaset obrazów. Sowiecka Litwa niczego nie oddała. Zbiory polskie pozostające na terytorium dzisiejszej Litwy powinny być eksponowane w utworzonym Muzeum Polskim w Wilnie. Domagała by się tego chociażby wielokulturowa polityka Unii Europejskiej, do której należy także Litwa i fakt, że w litewskim dziś Wilnie ciągle około 20% mieszkańców miasta stanowią Polacy, którzy są prawowitymi spadkobiercami polskich instytucji przedwojennego Wilna.

W okresie międzywojennym (1918-39) najczynniejszymi ośrodkami fotograficznymi w Polsce były: na pierwszym miejscu Wilno (!), potem Lwów, Poznań, Warszawa i Kraków. To w ówczesnym Wilnie m.in. narodziło się polskie słowo "fotografika" oznaczające fotografię artystyczną. W okolicach Wilna wykonano dagerotypy dające początek fotografii na ziemiach Rzeczpospolitej. Polscy zawodowcy i amatorzy fotografiki uwieczniali na kliszach tak bardzo polskie Wilno i jego mieszkańców. Ich obrazy prowadzą w podróż do miasta przełomu XIX i XX w. oraz 20-lecia międzywojennego.
Efektem działań fotografików wileńskich w okresie międzywojennym były interesujące prace fotograficzne, publikacje teoretyczne i krytyczne.

W Wilnie w okresie międzywojennym powstało kilka zawodowych teatrów polskich, z których dwa działały przez cały ten okres: dramatyczny Teatr Polski na Pohulance i muzyczny (operetka) Lutnia, filharmonia oraz do 10 kin. W 1935 roku w polskim Wilnie sprzedano 719 000 biletów teatralnych i 1 776 000 biletów kinowych, czyli każdy dorosły Polak mieszkający w Wilnie był ok. 8 razy w roku w teatrze i ok. 18-19 razy w kinie.

W dziejach międzywojennego polskiego kina, a konkretnie kinematografii Wilno zaistniało jedynie poprzez film fabularny z 1937 roku pt. Ty, co w Ostrej świecisz Bramie w reżyserii Jana Nowiny- Przybylskiego i scenariusza Tadeusza Kończyca. W filmie wystąpiło całe grono najwybitniejszych aktorek i aktorów przedwojennego polskiego kina: Maria Bogda, Tekla Trapszo, Wanda Jarszewska, Lena Żelichowska, Irena Skwierczyńska, Mieczysław Cybulski, Kazimierz Junosza-Stępowski, Stanisław Sielański, Józef Maliszewski, a także Jan Kurnakowicz. W Wilnie urodziło się jednak wielu polskich aktorów filmowych (o których piszemy osobno) oraz pięciu bardzo znanych reżyserów filmowych: Antoni Bohdziewicz (1906-1970), filmowiec jeszcze z czasów przedwojennych i wojennych (filmował Powstanie Warszawskie 1944), po wojnie organizator szkolnictwa filmowego, profesor Państwowej Wyższej Szkoły Filmowej i Telewizyjnej w Łodzi, kierownik zespołów filmowych: "Droga" 1960-63 i "Tor" 1963-70, 1966-70 prezes Międzynarodowej Federacji Klubów Filmowych (FICC), zrealizował filmy: Warszawa walczy! - 3 kroniki powstańcze (1944), Ostatni Parteitag w Norymberdze (1946), Za wami pójdą inni (1949), Zemsta (1957), Wilczy bilet (1964); Ryszard Ber (1933-2004), autor filmów kinowych: Zawsze w niedzielę 1965, Gdzie jest trzeci król 1966, Kaszebe 1970, Hotel klasy lux 1979, Thais 1983, Cudzoziemka 1986 (Nagroda specjalna jury XI Festiwalu Przeglądu Filmów Fabularnych w Gdańsku) i filmów telewizyjnych: Ślepy tor 1967, Pożarowisko 1968, Przez dziewięć mostów 1972 (Grand Prix Zlata Praha na Międzynarodowym Festiwalu TV w Pradze, nagroda na Międzynarodowym Festiwalu TV w Hollywood 1973), Chłopcy 1973, Droga 1980 (nagroda RAI na Festiwalu Prix Italia), seriale: Lalka 978, Popielec 1982 (wyróżnienie specjalne jury na Teleconfronto, Włochy 1984), spektakle tv, m.in.: Klik-Klak (nagroda na Międzynarodowym Festiwalu Teatralnym w Płowdiw 1981), Proces Rudolfa Hoessa (Nagroda Interwizji na Międzynarodowym Festiwalu Teatralnym w Pradze 1984); Krzysztof Kalukin (1945-2009), dokumentalista, scenarzysta, reżyser, montażysta i operator filmowy, operator w kilkudziesięciu filmach dokumentalnych i instruktażowych, w kilkunastu z nich był także scenarzystą, reżyserem i montażystą, w 2006 wyróżniony na Międzynarodowych Dniach Filmu Dokumentalnego "Rozstaje Europy" za film Lekcja historii po kaszubsku; Jerzy Passendorfer (1923-2004), 1946-47 operator Kroniki Filmowej w Krakowie i Wrocławiu, 1952-74 reżyser, kierownik artystyczny filmowych Zespołów "Panorama" i "Tor" Przedsiębiorstwa Realizacji Filmów "Zespoły Filmowe", rozgłos przyniósł mu film o udanym zamachu na gen. SS Kutscherę w Warszawie w 1944 Zamach (1959 , siedem nagród międzynarodowych, w tym FIPRESCI), główny nurt jego twórczości stanowią filmy poświęcone II wojnie światowej, a zwłaszcza problematyce polskiej walki zbrojnej; Powrót (1960), Skąpani w ogniu (1964, wg powieści W. Żukrowskiego), Barwy walki (1965), Kierunek Berlin (1968), Ostatnie dni (1969), Dzień oczyszczenia (1970), Opowieść o Monte Cassino (1970), reżyser seriali tv. Janosik 1972, Hasior 1982, Orchard Lake 1986, Strzecha 1990, 1974-79 dyrektor Instytutu Polskiego w Wiedniu, 1979-81 zastępca redaktora naczelnego Naczelnej Redakcji Filmowej TVP Warszawa; Bohdan Poręba (1934-2014), od 1975 kierownik artystyczny Zespołu Filmowego "Profil" w Warszawie, reżyser filmów fabularnych:Lunatycy 1959, Droga na Zachód 1961, Daleka jest droga 1963, Prawdzie w oczy 1969, Hubal (1973, bardzo popularny, za który otrzymał liczne nagrody i wyróżnienia środowiska filmowego), Jarosław Dąbrowski 1974, Gdzie woda czysta i trawa zielona 1976, Polonia Restituta 1980, Katastrofa w Giblartarze 1984, Złoty pociąg 1986 i filmu tv: Nad Odrą 1966 i serialu Gniewko, syn rybaka 1969.

© Marian Kałuski

Wersja do druku

• Strona główna
• Powitanie
• Napisz artykuł
• Redakcja
• Działy
• Bannery Kworum
• Współpraca
• Linki
• Kontakt